Những 'thám tử tìm bệnh' bảo vệ sức khỏe cộng đồng

Các “thám tử tìm bệnh” thực hành dịch tễ học (epidemiology), một nhánh của y học liên quan đến tỷ lệ mắc bệnh, phân phối, kiểm soát bệnh và các vấn đề liên quan đến sức khỏe khác, theo Từ điển Oxford. Thuật ngữ này được mượn từ tiếng Hy Lạp “epid#mia”, có nghĩa là tỷ lệ mắc bệnh, với việc thêm từ “logy” để nghiên cứu, và được sử dụng trong thế kỷ 19.

Họ xem xét con người, địa điểm, thời gian bùng phát dịch bệnh cũng như sử dụng các công cụ định lượng để mô tả chúng và kiểm tra các yếu tố nguy cơ.

Ví dụ, với virus corona chủng mới, hay COVID-19, các nhà dịch tễ học đang tìm cách để tìm hiểu nó một cách dễ dàng, nhanh chóng, và cơ chế lây lan của nó, cũng như tỷ lệ tử vong nó gây ra. Họ cũng có liên quan đến việc đề xuất các chiến thuật và can thiệp kiểm soát, và sẽ được giao nhiệm vụ đánh giá hiệu quả.

Nhà dịch tễ học là gì?

Có hai dòng nghiên cứu đối với các nhà dịch tễ học: bệnh truyền nhiễm và bệnh mãn tính. Các nhà dịch tễ học bệnh mãn tính nghiên cứu các bệnh như bệnh tim, tiểu đường, ung thư, viêm khớp và các bệnh khác. Họ giải thích dữ liệu liên quan đến các bệnh này và cũng đưa ra các khuyến nghị về sức khỏe cộng đồng dựa trên các phát hiện, theo Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Hoa Kỳ (CDC).

Nhà virus học và nhà nghiên cứu Sandrine Belouzard làm việc trong phòng thí nghiệm dịch tễ học của cô tại Trung tâm Nhiễm trùng thuộc Viện Pasteur của thành phố Lille ngày 17.2.2020, Pháp.

Nhưng công việc của những nhà dịch tễ học bệnh truyền nhiễm là ngăn chặn sự bùng phát dịch bệnh. Họ là những người lập mô hình toán học, những người “cố gắng đi trước làn sóng về sự bùng phát và đưa ra các giải pháp ngăn chặn tiềm năng”, Bác sĩ Saad B. Omer, giám đốc Viện Sức khỏe Toàn cầu Yale nói. Họ làm điều này bằng cách phân tích các yếu tố có liên quan giống như lối các nhà báo đột kích vào các tin tức nóng hổi, với 5 châm ngôn:

Chẩn đoán hoặc tình hình sức khỏe
Con người
Nơi chốn
Thời gian
Nguyên nhân, các yếu tố rủi ro và phương thức lây truyền

Các nhà dịch tễ học bệnh truyền nhiễm sử dụng các phương pháp định lượng để tìm hiểu cách truyền bệnh và mức độ lây nhiễm của nó. Lĩnh vực này bao gồm rất nhiều toán học và các số liệu thống kê vì “các thám tử” này sử dụng dữ liệu và xem xét các mẫu.

Đó là một đám đông đa dạng và chứa đầy những người từ nhiều lai lịch khác nhau, như sinh học, thể chất và sức khỏe cộng đồng. Nhiều người là tiến sĩ, nhưng một số là bác sĩ cũng tiếp xúc với các bệnh nhân. Một số nhà dịch tễ học làm việc trong các văn phòng, nhưng họ cũng có thể ở trong phòng thí nghiệm hoặc trong lĩnh vực phát triển và thử nghiệm các biện pháp can thiệp. Điểm mấu chốt là tất cả họ đều quan tâm đến sức khỏe cộng đồng.

Nhà dịch tễ học theo dõi các bệnh truyền nhiễm như thế nào?

Để thực hiện phân tích định lượng và mô hình toán học, các nhà dịch tễ học cần có dữ liệu. “Giám sát là nền tảng của dịch tễ học”, tiến sĩ Benjamin Lopman, giáo sư dịch tễ học tại Trường Y tế Công cộng Rollins thuộc Đại học Emory ở Atlanta nói. Các nhà dịch tễ học cần biết có bao nhiêu người đang mắc bệnh, họ ở đâu và họ là ai. Nói chung, các tổ chức như CDC hoặc các cơ quan y tế công cộng của chính phủ địa phương, tiểu bang hoặc liên bang đều thu thập các dữ liệu của các nhà dịch tễ học để sử dụng.

“Bất cứ khi nào có một mầm bệnh mới xuất hiện, sẽ có rất nhiều thứ để tìm hiểu”, Lopman nói. Hiểu làm thế nào để lây lan một bệnh truyền nhiễm là điều rất quan trọng trong việc kiểm soát sự lan tràn của nó. Để xác định số lượng và đo lường sự lây truyền, các nhà dịch tễ học sử dụng Số sinh sản cơ bản (R0), đây là số lượng các cá thể sẽ bị lây nhiễm trực tiếp bởi một người đã nhiễm bệnh.

Tại hiện trường, với trang bị đầy đủ các thiết bị bảo vệ cá nhân (PPE), một nhà dịch tễ học CDC đang thực hiện một xét nghiệm chẩn đoán nhanh, được sử dụng để đối phó với Ebola, nhằm nhanh chóng kiểm tra sự hiện diện của virus Ebola.

R0 được sử dụng để ước tính mức độ nghiêm trọng của sự bùng phát. Nếu số R lớn hơn 1, có nghĩa là mỗi người bị nhiễm sẽ lây nhiễm cho một số người nào đó. Chẳng hạn, R0 của bệnh sởi là 10-15, trong khi đối với bệnh cúm theo mùa là 1,5, theo Lopman. Ước tính R0 cho COVID-19 là 3. Như vậy có nghĩa là trung bình, một người dương tính với virus corona sẽ tạo ra ba ca mới.

Có một số yếu tố ảnh hưởng đến việc lây truyền, chẳng hạn như mầm bệnh có thể tồn tại trên bề mặt dễ lây như thế nào và con người có thể bị bệnh hoặc lây truyền nhanh ra sao.

Tiến sĩ Matthew Freeman, giáo sư dịch tễ học tại Trường Sức Khỏe Công cộng Rollins cho biết: “Khi nhiễm trùng dẫn đến bệnh gây suy nhược, điều này có thể dễ dàng phát hiện và theo dõi các triệu chứng hơn, do đó dẫn đến việc ngăn chặn dễ dàng hơn”. Nhưng đôi khi, người ta có thể không có biểu hiện triệu chứng, có nghĩa họ là những người mang mầm bệnh mà không có triệu chứng.

Với sự bùng phát virus corona chủng mới ở tiểu bang Washington, trường hợp đầu tiên được xác định là một người đã biết tác nhân do du lịch. Tuy nhiên, vài tuần sau đó, một chủng tương tự đã được tìm thấy ở những người khác trong khu vực không đi du lịch, điều đó có nghĩa là virus đã bắt đầu lây lan trong dân chúng, một thuật ngữ được gọi là “lây lan cộng đồng”.

Nếu không có sự giám sát tốt về sức khỏe cộng đồng, các nhà dịch tễ học sẽ không thể theo dõi chính xác sự lây lan của bệnh. Kiểm tra sớm là một phần quan trọng của quá trình này.

“Một trong những công cụ các nhà dịch tễ học có trong hộp công cụ của chúng tôi là giám sát”, Omer nói, nhưng nếu tầm nhìn đầu tiên về bệnh xảy ra khi bệnh nhân kết thúc ở khâu ICU (Intensive Care Unit, đơn vị điều trị tích cực), “thì mối bận tâm của bạn nhận được chỉ là phần nổi của tảng băng”.

Kiểm soát bệnh truyền nhiễm

Thực hiện chiến lược ngăn chặn càng sớm càng tốt khi phát hiện ra virus là một trong những công việc cốt lõi của nhà dịch tễ học. Trung tâm kiểm soát và phòng ngừa dịch bệnh (CDC) sử dụng quy trình phản hồi ba bước để giúp các sở y tế công cộng phản ứng mạnh mẽ nếu có mối đe dọa, như virus corona, được xác nhận.

Tiến sĩ Mike Montello, cựu giám đốc nghiên cứu tại Viện Y tế Quốc gia Hoa Kỳ, đang chuẩn bị lô vắc-xin Ebola đầu tiên được đưa vào thử nghiệm vắc-xin Ebola, do bệnh viện Redemption tiến hành.

Bước 1: Các gien và vi trùng chưa từng điều trị, hoặc các gien và vi trùng chưa bao giờ hoặc chỉ hiếm khi được phát hiện ở Hoa Kỳ.

Bước 2: Các gien và vi trùng không được phát hiện phổ biến trong khu vực địa lý.

Bước 3: Các gien và vi trùng được biết đến là mối đe dọa trong khu vực địa lý nhưng không phải là loài đặc trưng của vùng miền.

Chiến lược ngăn chặn của CDC bao gồm:

Nhận dạng nhanh
Đánh giá kiểm soát nhiễm trùng
Sàng lọc thuộc địa khi cần thiết
Phối hợp trả lời giữa các cơ sở
Tiếp tục đánh giá và sàng lọc thuộc địa cho đến khi việc lây lan được kiểm soát.

Liên hệ để truy tìm là một biện pháp khác các nhà dịch tễ học kiểm soát virus lây lan. “Những người tiếp xúc gần với người bị nhiễm virus có nguy cơ bị nhiễm bệnh cao hơn và có khả năng lây nhiễm cho người khác”, Lopman nói trong một email tiếp theo. “Theo dõi chặt chẽ các mối liên hệ này sau khi tiếp xúc có thể giúp chẩn đoán nhanh chóng, chăm sóc và cách ly nếu cần thiết, nhờ vậy có thể ngăn chặn sự lây lan”.

Nhưng một khi vấn đề lây truyền trong cộng đồng đã trở thành phổ biến, ông giải thích, việc truy tìm các mối liên lạc cũng trở thành vô phương.

Ông Omer cho biết ngay từ khi bắt đầu có đợt bùng phát, các nhà dịch tễ học sử dụng các mô hình toán học để xem xét mức độ lây truyền của căn bệnh để ước tính tốc độ và khả năng lây lan của nó. Sau đó, họ có thể nhìn lại để xem các biện pháp họ đã thực hiện thành công như thế nào.

Ví dụ, sự bùng phát virus corona mới dường như đã suy giảm ở Trung Quốc và Hàn Quốc. Quá trình so sánh hiệu quả của các chiến lược ngăn chặn và can thiệp ở các quốc gia đó có thể giúp hỗ trợ việc đưa ra quyết định chính sách của những nhà dịch tễ học ở nhiều cấp độ khác nhau tại các quốc gia khác, những nơi dịch bệnh đang bắt đầu hoành hành.

Hương Thu