Ý nghĩa và nghi thức dựng cây nêu ngày Tết

Cây nêu là một trong những biểu tượng thiêng liêng của Tết Nguyên đán, vừa là điểm tựa tinh thần vừa là nơi gửi gắm mong ước một năm mới al lành của người dân.

Cây nêu được làm từ những cây tre cao, giữ nguyên phần lá ở ngọn, dưới gốc rắc vôi bột trắng hình cánh cung hướng ra bên ngoài nhà. Các địa phương, vùng miền khác nhau có cách trang trí cây nêu khác nhau; người miền xuôi và miền ngược, người Kinh và đồng bào dân tộc thiểu số đều có những cách trang trí cây nêu riêng biệt, độc đáo.

Cây nêu được dựng lên trước cổng nhà ngày Tết. (Ảnh: Trọng Tùng)

Mỗi vật trang trí trên cây nêu đều mang ý nghĩa nhất định, nếu không phải bảo vệ bình an thì cũng là cầu may mắn, sung túc. Chẳng hạn cái khánh biểu tượng cho những điều tốt lành, lông gà biểu tượng cho sự bình an, lá dứa để trừ tà hay tiền vàng mã để cầu tài lộc.

Sự tích cây nêu ngày Tết

Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam giải thích sự ra đời của cây nêu ngày Tết như sau: Ngày xưa quỷ chiếm toàn bộ đất, còn người chỉ làm thuê, và nộp phần lớn lúa thu hoạch cho quỷ. Quỷ ngày càng bóc lột người quá tay, và cuối cùng quỷ tự cho mình hưởng quyền "ăn ngọn cho gốc".

Người chỉ được hưởng rạ, tuyệt đường sinh nhai nên cầu cứu Đức Phật giúp đỡ. Phật bảo người đừng trồng lúa mà trồng khoai lang. Mùa thu hoạch ấy, người được hưởng trọn củ khoai, còn quỷ chỉ hưởng lá và dây khoai, đúng theo phương thức "ăn ngọn cho gốc".

Mùa kế, quỷ chuyển qua phương thức "ăn gốc cho ngọn". Phật bảo người lại chuyển sang trồng lúa. Kết quả, quỷ hưởng toàn rạ, lại hỏng ăn. Quỷ tức lộn ruột nên mùa sau tuyên bố "ăn cả gốc lẫn ngọn". Phật trao cho người giống cây ngô (bắp) để gieo khắp nơi. Quỷ lại không được gì, còn người thì thu hoạch cơ man là bắp ngô. Cuối cùng quỷ nhất định bắt người phải trả lại tất cả ruộng đất không cho làm nữa.

Phật bàn với người điều đình với quỷ, xin miếng đất bằng bóng chiếc áo cà sa treo trên ngọn cây tre. Quỷ thấy không thiệt hại gì nên đồng ý. Khi đó Phật dùng phép thuật để bóng chiếc áo cà sa đó che phủ toàn bộ đất đai khiến quỷ mất đất phải chạy ra biển Đông. Mất đất sống, quỷ huy động quân vào cướp lại. Phật bày cho người tấn công bằng lá dứa, tỏi, vôi bột... Quỷ thua và bị đày ra biển Đông.

Trước khi đi, quỷ xin Phật thương tình cho phép một năm được vài ba ngày vào đất liền viếng thăm phần mộ của tổ tiên cha ông. Phật thương hại nên hứa cho. Do đó, hàng năm, cứ vào dịp Tết Nguyên đán là quỷ vào thăm đất liền, người ta theo tục cũ trồng cây nêu để quỷ không bén mảng đến chỗ người cư ngụ. Trên nêu có treo khánh đất, có tiếng động phát ra khi gió rung để nhắc nhở bọn quỷ nghe mà tránh.

Trên ngọn cây nêu còn buộc một bó lá dứa hoặc cành đa mỏ hái để cho quỷ sợ. Ngoài ra, người ta còn vẽ hình cung tên hướng mũi nhọn về phía Đông và rắc vôi bột xuống đất trước cửa ra vào trong những ngày Tết để cấm cửa quỷ.

Ý nghĩa của cây ngày Tết

Người Việt thường dựng cây nêu vào ngày 23 tháng Chạp, sau khi cúng tiễn ông Công ông Táo về chầu trời. Dân gian quan niệm rằng, khi những vì thần bảo hộ gia đình đi vắng thì cây nêu được dựng lên để xua đuổi ma quỷ, trừ tà dữ, bảo vệ bình an cho gia đình.

Đối với bà con một số dân tộc thì có khác, người Mường dựng cây nêu vào 27 hoặc 28 tháng Chạp, người Mông dựng vào 25 hoặc 27 tháng Chạp. Ở những vùng này, cây nêu thường gắn liền với một số lễ hội truyền thống của bản làng.

Mỗi phong tục xưa trong Tết cổ truyền đều mang những ý nghĩa đẹp, xua rủi lấy may. Cũng như tiếng pháo đêm Giao thừa, cây nêu là biểu tượng cho việc đẩy lùi, xóa bỏ những xui xẻo trong năm cũ và mong những điều lành đến nhiều hơn trong năm mới.

Cây nêu còn được gọi là cây Thiên - Địa - Nhân, kết nối đất vời trời và nguyện ước của con người. Trên mỗi ngọn nêu được treo các linh vật hoặc phẩm vật khác nhau để thể hiện nguyện ước của con người có thể chạm tới thần linh.

Cây nêu mang ý nghĩa thiêng liêng, tránh những xui xẻo và mang lại một năm mới may mắn cho gia chủ.

Nghi thức dựng cây nêu ngày Tết

Cách làm cây nêu cũng khá đơn giản, cây tre làm nêu thường là loại tre già, cao, to, thẳng, lóng tre đều và trên ngọn để nguyên chùm lá tươi. Trên ngọn có thể buộc thêm một vài lá dứa để tượng trưng cho mây trời.

Thân cây có thể được trang trí bằng các loại cờ, đèn lồng, câu đối, phong linh… Dưới gốc rắc bột vôi trắng tạo thành vòng tròn hoặc hình cánh cung, mũi tên hướng ra phía cổng để xua đuổi tà ma.

Tùy vào vùng miền và phong tục đặc trưng mà cây nêu sẽ có những vật dụng treo lên khác nhau như túi nhỏ đựng trầu cau, những miếng kim loại lớn nhỏ...

Đến ngày mùng 7 tháng Giêng, cây nêu sẽ được hạ xuống, đó được gọi là ngày Khai hạ.

Thanh Ngọc