Vũ khí đất hiếm: Trung Quốc siết xuất khẩu, Mỹ đối mặt rủi ro

Các mẫu đất hiếm từ trái sang phải, Cerium oxide, Bastnasite, Neodymium oxide và Lanthanum carbonate được trưng bày tại Mountain Pass, California. Ảnh: Reuters.

Hành động này, diễn ra trong bối cảnh cạnh tranh địa chính trị gia tăng, đã làm nổi bật sự phụ thuộc lớn của Mỹ vào những vật liệu then chốt này, đồng thời làm dấy lên những lo ngại sâu sắc về khả năng gián đoạn đối với các ngành công nghiệp công nghệ cao và quốc phòng của nước này.

Đất hiếm, một nhóm gồm 17 nguyên tố hóa học có tính chất tương đồng, giữ vai trò thiết yếu trong quá trình sản xuất của vô số thiết bị công nghệ cao. Mặc dù trữ lượng của chúng trong tự nhiên không phải là khan hiếm, song quá trình chiết tách và tinh chế các nguyên tố này ở dạng tinh khiết lại đặt ra nhiều thách thức về mặt kỹ thuật và môi trường.

Cụ thể, các nguyên tố như Neodymium đóng vai trò then chốt trong việc chế tạo nam châm mạnh - thành phần không thể thiếu trong loa, động cơ xe điện và động cơ phản lực. Bên cạnh đó, Yttrium và Europium lại là những vật liệu quan trọng cho công nghệ màn hình hiển thị màu sắc. Theo nhận định của ông Thomas Kroemmer, Giám đốc Ginger International Trade and Investment, "Hầu hết mọi thiết bị có khả năng bật hoặc tắt đều vận hành dựa trên các nguyên tố đất hiếm".

Không chỉ giới hạn trong lĩnh vực điện tử tiêu dùng, đất hiếm còn có ứng dụng quan trọng trong các công nghệ y tế tiên tiến như máy quét cộng hưởng từ (MRI) và phẫu thuật laser, và đặc biệt, là thành phần không thể thay thế trong các hệ thống vũ khí hiện đại.

Theo số liệu từ Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA), Trung Quốc hiện chiếm ưu thế gần như tuyệt đối trong chuỗi cung ứng đất hiếm toàn cầu, đóng góp tới 61% sản lượng khai thác và thực hiện tới 92% công đoạn chế biến. Nguyên nhân chính là do quá trình tinh chế đòi hỏi công nghệ phức tạp, chi phí lớn và gây ra chất thải phóng xạ, điều mà nhiều quốc gia, đặc biệt là EU, chưa có đủ năng lực và cơ sở hạ tầng đáp ứng.

"Chất thải phóng xạ từ quá trình sản xuất cần được xử lý an toàn, tuân thủ quy định và có phương án thải bỏ vĩnh viễn. Hiện tại, tất cả các cơ sở thải bỏ ở EU chỉ mang tính tạm thời", ông Kroemmer nhấn mạnh.

Sự thống trị của Trung Quốc trong lĩnh vực này không phải là ngẫu nhiên mà là kết quả của các chính sách chiến lược được hoạch định từ lâu. Vào năm 1992, nhà lãnh đạo Trung Quốc Đặng Tiểu Bình đã có một phát biểu nổi tiếng: "Trung Đông có dầu mỏ, còn Trung Quốc có đất hiếm", cho thấy sự nhận thức sớm của Bắc Kinh về giá trị chiến lược của loại khoáng sản này.

Ông Gavin Harper, nhà nghiên cứu về vật liệu tại Đại học Birmingham, phân tích: "Bắt đầu từ cuối thế kỷ 20, Trung Quốc đã ưu tiên phát triển năng lực khai thác và chế biến đất hiếm, chấp nhận các tiêu chuẩn môi trường thấp và tận dụng chi phí lao động rẻ hơn so với các quốc gia khác. Chính điều này đã cho phép họ cạnh tranh về giá và dần xây dựng vị thế gần như độc quyền trên toàn bộ chuỗi giá trị".

Trong một diễn biến vào đầu tháng này, Trung Quốc đã công bố các biện pháp hạn chế xuất khẩu đối với bảy loại khoáng sản đất hiếm, chủ yếu là nhóm đất hiếm "nặng" – loại có giá trị kinh tế cao hơn và đòi hỏi quy trình chế biến phức tạp hơn so với đất hiếm "nhẹ". Kể từ ngày 4/4, các công ty muốn xuất khẩu các khoáng sản này bắt buộc phải có giấy phép đặc biệt.

Neodymium được sử dụng để sản xuất nam châm mạnh dùng trong loa và ổ cứng máy tính. Ảnh: Getty.

Theo báo cáo của Cơ quan Khảo sát Địa chất Mỹ, từ năm 2020 đến 2023, Trung Quốc đã cung cấp khoảng 70% tổng lượng hợp chất và kim loại đất hiếm nhập khẩu vào Mỹ. Do đó, các biện pháp kiểm soát xuất khẩu mới này có nguy cơ gây ra những gián đoạn nghiêm trọng cho hoạt động sản xuất và quốc phòng của Mỹ.

"Tác động đối với ngành công nghiệp quốc phòng Mỹ sẽ là rất lớn", ông Kroemmer nhấn mạnh. Các hệ thống phòng thủ chủ chốt, bao gồm máy bay chiến đấu F-35, tên lửa Tomahawk và máy bay không người lái Predator, đều phụ thuộc vào những vật liệu này.

Tiến sĩ Harper cảnh báo về những hệ lụy sâu rộng hơn đối với toàn bộ ngành sản xuất: "Các nhà sản xuất, đặc biệt là trong lĩnh vực quốc phòng và công nghệ cao, có nguy cơ phải đối mặt với tình trạng thiếu hụt nguyên liệu và chậm trễ sản xuất do ngừng giao hàng và lượng tồn kho hạn chế”.

“Trong bối cảnh đó, giá của các vật liệu đất hiếm quan trọng dự kiến sẽ tăng mạnh, kéo theo sự gia tăng chi phí trực tiếp của các bộ phận được sử dụng trong vô số sản phẩm, từ điện thoại thông minh đến thiết bị quân sự", ông nói thêm.

Trước tình hình này, Tổng thống Donald Trump đã ban hành chỉ thị yêu cầu Bộ Thương mại Mỹ nghiên cứu các biện pháp nhằm giảm sự phụ thuộc vào đất hiếm nhập khẩu và thúc đẩy sản xuất trong nước.

Chỉ thị này nhấn mạnh rằng, "Tổng thống Trump nhận thấy sự phụ thuộc quá mức vào khoáng sản quan trọng nước ngoài và các sản phẩm khác có thể gây nguy hiểm cho năng lực quốc phòng, phát triển cơ sở hạ tầng và đổi mới công nghệ của Mỹ. Khoáng sản quan trọng, bao gồm các nguyên tố đất hiếm, là thiết yếu cho an ninh quốc gia và khả năng phục hồi kinh tế".

Trong nỗ lực tìm kiếm các nguồn cung thay thế, Mỹ đã bày tỏ sự quan tâm đến việc đảm bảo nguồn khoáng sản từ các quốc gia khác như Ukraine và Greenland, nơi được cho là có trữ lượng đất hiếm lớn thứ tám trên thế giới. Thậm chí, ông Trump trước đây còn bày tỏ mong muốn giành quyền kiểm soát kinh tế hoặc quân sự đối với Greenland, nhưng đã vấp phải sự phản đối từ cộng đồng quốc tế.

Nhật Anh