Những kỷ niệm với nhà thơ, nhà báo Dương Xuân Nam

Áy náy là suốt mấy năm cùng bàn (ngủ bàn ở phòng làm việc gác 3 cơ quan 15 Hồ Xuân Hương) ngó sang cái bàn bên tấm màn xanh rêu màu bộ đội đã chùng buông kín mít tự khi nào rồi mà tôi với bản tính luộm thuộm lề mề hẵng còn lịch kịch này khác chán khiến người trong màn hình như có lúc giật mình bừng giấc?

Nhà thơ Dương Kỳ Anh (Dương Xuân Nam), nguyên Tổng Biên tập báo Tiền Phong.

Phóng viên báo Tiền Phong Dương Xuân Nam rồi Phó Ban Kinh tế, rồi nữa là Trưởng Ban Kinh tế về báo Tiền Phong trước người viết bài này gần hai năm.

Lứa phóng viên trẻ Tiền Phong thuở ấy, Dương Xuân Nam thuộc dạng nghiêm cẩn. Tôi không biết được khi ở quân đội, viên sĩ quan điều khiển tên lửa Dương Xuân Nam đã rèn cái tính kỷ luật nhất là khoản điều độ đúng giờ ra sao mà suốt cả thời làm báo dằng dặc cho mãi đến tận khi về hưu, ông luôn tuân thủ một cách nghiêm cẩn ngặt nghèo. Có lẽ do điều độ, mực thước nghiêm cẩn trong nét ăn, nếp ngủ nên đến tuổi quá thất tuần, người đàn ông từng được báo chí tôn vinh là cha đẻ của các cuộc thi Hoa hậu vẫn giữ vóc dáng trẻ trung? Buổi đêm, dù đi cơ sở hay ở nhà, luôn lên giường tầm chín giờ hơn. Không bao giờ la cà đàn đúm, rượu chè. Sau tầm cơm trưa, dù bất kỳ ở đâu dẫu có đi công tác nước ngoài lệch múi giờ cũng cố chợp mắt ít phút.

Nhưng biết làm sao được, chắc ông nhà báo kiêm nhà thơ này cũng thể tất cho cá tính luộm thuộm lề mề của mình?

Còn áy náy nữa là hồi ấy, những anh phóng viên mê thơ và đắm đuối việc mần thơ hãy coi chừng. Không nói ra nhưng hình như có luật bất thành văn, hễ là phóng viên thì hẵng làm tốt việc mần báo! Thơ phú, văn chương là địa hạt xa lạ. Nhưng hỡi ôi hai lão cùng phòng cùng nằm bàn như tôi là Xuân Nam và Nguyễn Hoàng Sơn khó mà nín nhịn được thú thơ phú.

Mà cái hứng thơ đâu có đợi thời khắc nửa đêm về sáng mới phát, mới xuất. Nên cái ngăn kéo bàn làm việc hai lão có một cuốn sổ để mở. Thơ đấy!

Vừa mới nguệch ngoạc vài dòng ý tưởng hoặc là cái tứ chẳng hạn. Có mặt hai ông Trưởng Ban Kinh tế (Công nghiệp & Nông nghiệp) là cái ngăn kéo ấy khít rịt kín im ỉm. Nhưng hai ông đi vắng thì ngăn ấy mở ra. Có người vô tức khắc khép ngay lại như không có gì. Kể cả tôi hồi mới về, hai lão cũng đầy cảnh giác. Hình như sợ tôi mét với hai cụ Trưởng ban. May thay cái sự cảnh giác dè chừng ấy đâu như cuối những năm 80 mới ngơn ngớt!

Thứ áy náy nữa là lão Xuân Nam sau này đàng hoàng chĩnh chiện ở vị trí Tổng biên tập. Bài vở tôi viết, ơn giời cũng nhiều bài tròn vành rõ chữ. Nhưng tròn đấy, rõ đấy nhưng Tổng biên tạp Dương Xuân Nam ngại. Mà chả riêng chi bài của tôi! Ngại gì thì chả biết và khó nói lắm.

Ai đó đã nói cái nghề tổng biên tập nó là thứ ú tim như … ngoại tình vậy. Này nhé, muốn bài hay báo bán chạy nhưng lãnh đạo, quản lý cấp trên thổi còi, nhắc nhở thì coi như đi đứt! Cũng như muốn cho đời sống tinh thần phong phú thì thường có thứ tình cảm ngoài … luồng một tẹo. Nhưng tuyệt đối chớ để vợ hoặc người thân biết được. Mà biết coi như toi!

Nói ra như thế để thấy cái nghề tổng Biên tập cũng nhiêu khê diệu vợi lắm!

Lần đó tôi viết loạt phóng sự cũng xương xương góc cạnh, Tổng biên tập Dương Xuân Nam duyệt xong thừ người. “Mình nói ông đừng giận. Đăng cái này khéo mà báo mình toi”. Tôi cũng như lây lan cái áy náy của Tổng biên tập đại để không muốn mất lòng phóng viên. Nhưng duyệt cho đăng chả biết hậu họa thế nào. Cái nghề tổng biên tập, kinh nghiệm coi sóc bài vở hình như họ hình thành được thứ phản xạ, thứ nhạy cảm như nào đó!

Nhưng cứ tiêng tiếc bao nhiêu công sức đã bỏ ra, tôi nghĩ ra một… mẹo! Cứ thử xem phản xạ các xếp lãnh đạo báo chí như nào? Tại sao không?

Tôi trình bày với Tổng biên tập là cứ như thế, như thế…

Như thế là cái lần năm 1989, tôi viết phóng sự về chuyện xã Thọ Ngọc ở Thanh Hóa giam cán bộ, Tổng biên tập cứ trù trừ, lần chần không dám đăng. Hăng tiết, tôi vác bản đánh máy giữa đêm lên nhà riêng ông Thái Ninh, Phó Ban Tuyên giáo TƯ. Lấy nê chỗ ông Thái Ninh là bố của một anh bạn. May cái ông Thái Ninh có tiếng say nghề báo luôn khuyến khích đám PV hăng hái chống tiêu cực. Kết quả, bài chỉ chỉnh sửa vài chi tiết và ông Phó ban đồng ý cho đăng.

Sáng hôm sau hăm hở trình bày lại ý kiến cấp trên nhưng Tổng biên tập Xuân Nam cười mà rằng “ông ý nói thế chứ lấy chi làm bằng?!".

Tôi ắng cả người. Lại quày quả trở lại nói khó với cụ Phó Ban xin cái chữ ký nháy kèm ý kiến cụ thể.

Chúng tôi đã cứ thế… cứ thế gặp may trót lọt nhiều bận ngoài bài của tôi và vài bài của tác giả khác nữa. Qua được các kính chiếu yêu của các “đấng’’ từng đèn giời soi xét như các cụ Thái Ninh, Hồng Chương, Hữu Thọ, Nguyễn Khoa Điềm. Chúng tôi đã gặp may bởi các cụ lãnh đạo đã nhanh nhậy với nghiệp vụ báo chí, đồng thuận ủng hộ cho đăng vì lợi ích chung. May nữa nhiều bài khi giao ban được khen. Có bài đoạt Giải thưởng Báo chí quốc gia!

Có thời gian sự áy náy lên tới đỉnh điểm. Đó là tờ báo Tiền Phong hai lần bị khởi tố năm 1994 và 1996 vì hai bài báo mà tôi là tác giả.

Cơ quan điều tra đã lần lượt triệu tập Tổng biên tập, rồi Phó Tổng biên tập và tác giả bài viết. Quen lệ luôn nhận được những dạng “Kính gửi đồng chí… Kính gửi ông Tổng Biên tập, Kính thưa ông Tổng… Kính gửi nhà thơ…” Nay trần sì, thùi lụi mỗi dòng “Triệu tập ông Dương Xuân Nam, Tổng Biên tập Báo Tiền Phong…”. Tôi có cảm giác ông đương bị sốc. Và như bị xúc phạm nữa.

Sốc nữa là cái nếp điều độ đã làm khổ Tổng biên tập của tôi. Quen lệ là tầm trưa quá 11 giờ là dùng bữa. Nhưng các điều tra viên đã quây ông cái lần triệu tập đầu tiên ấy đến tận một rưỡi chiều. Khi chú Đỗ Hà, lái xe đón ông ở cơ quan điều tra ở phố Trần Bình Trọng thì thấy thủ trưởng của mình, đã mềm oặt xanh tái tử vì bị tụt huyết áp.

Nhiêu khê vất vả phiền phức và không ít căng thẳng. Lần gặp nạn ấy (và một lần khác nữa, chuyện ấy đã đăng báo) Ban Biên tập cụ thể là Tổng biên tập Xuân Nam, các phó, anh Lương Ngọc Bộ, Nguyễn Văn Minh đều chung tay tận tình giải quyết chu đáo rốt ráo nên tai qua nạn khỏi. Mục đích là quyết giữ và giữ kỳ được nguyên tắc tối thượng, là bảo vệ quyền lợi hợp pháp cùng uy tín tờ báo và bảo vệ được phóng viên.

Cứ thấy tiêng tiếc Dương Kỳ Anh hình như không mải mốt với thể loại hồi ký? Lẩn thẩn, tỷ mẩn nhớ lại cùng chăm chút ghi thì có ối thứ để bắt mắt người đọc rộng rãi chứ không riêng chi hồi ức để lại cho con cháu hoặc người thân. Có lắm những xen những trường đoạn để cấu tứ nên một thứ hồi ký chất lượng.

Tỷ như cái dạo đầu Đổi mới quyết định cho đăng bài của ông Trần Xuân Bách bị lên bờ xuống ruộng ra sao? Tôi cam đoan là chưa có vị Tổng biên tập nào mà sau sự kiện ấy, phải kinh qua cuộc đối mặt chết người với một vị lãnh đạo cao nhất! Ấy là ông Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh trong một cuộc họp trọng (thừa biết Dương Xuân Nam ngồi ở dưới) nhưng với động thái nhẩn nha nhấn nhá cứ buông thõng cái câu cứ như tố như đay mấy lần liền cái câu “Tổng Biên tập báo Tiền Phong có ở đây không nhỉ?”

May thay Dương Xuân Nam đã thoát được nạn lần ấy. Hình như tôi có vuột ra cái câu “nên viết lại sự kiện này với các chi tiết cụ thể” với ông nhưng sau đó chắc bận hay lý do gì khác, việc viết ấy đã không thành!

Khoảnh khắc thời trẻ của tác giả Xuân Ba (thứ 2 từ phải qua) bên cạnh nhà báo, nhà thơ Dương Xuân Nam (ngoài cùng bên phải).

Có một việc nữa, với cương vị là Tổng biên tập Tiền Phong nhưng cũng là kiêm chức Thường vụ TƯ Đoàn phụ trách khối báo chí xuất bản, ông Dương Xuân Nam đã được Ban bí thư TƯ Đoàn trao một việc khó và nhạy cảm là nhận xét, thẩm định về cuốn Chuyện kể năm 2000 của nhà văn Bùi Ngọc Tấn do NXB Thanh Niên (nằm trong hệ thống báo chí xuất bản của TƯ Đoàn) có nên thu hồi để sửa chữa hay là cho lưu hành? Chuyện thì dài, dịp khác nói chỉ biết mối quan hệ giữa ông với Ban lãnh đạo TW Đoàn vẫn bền!

Và quan trọng nữa là cái tình với nhà văn Bùi Ngọc Tấn một cây viết cũ của báo Tiền Phong với Tổng biên tập Dương Xuân Nam vẫn được neo giữ duy trì! Rồi còn bao sự vụ bạc tóc khác nữa mà vị trí Tổng biên tập phải đối diện, xử lý. Có vụ việc mà tôi cảm giác cứ như cái chức Tổng biên tập bền bỉ giăng suốt 20 năm ấy như một sự thách thức trêu ngươi vậy?

Vậy mà cái người thơ, người văn Dương Kỳ Anh vẫn phát lộ ló dạng. Và dai dẳng bền. Chuyến đi công tác đầu tiên trong nghề báo của tôi là với Dương Xuân Nam về Đông Triều. Huyện Đoàn Đông Triều khi ấy có cô Vân vốn là một nhà tu hành mới hoàn tục. Một cô cán bộ Đoàn ló dạng những hoạt bát năng nổ trong tính cách đằm thắm kín đáo dịu dàng. Vân được nhiều người mến trong đó có cả 2 anh nhà báo trẻ. Cuối chuyến đi, tôi có coi lén cuốn sổ biên việc của Xuân Nam cũng muốn biết người có kinh nghiệm trước mình ghi những gì để mà học tập. Ngoài sự vụ công việc có mấy dòng nguệch ngoạc. Hình như thơ mà tôi giờ hẵng nhớ “Thời gian như tràng hạt”. Cái tứ đó sau này Dương Kỳ Anh có một bài thơ viết về cô Vân khá hay!

Những năm cuối bảy mươi, rồi tám mươi. Cái thời bao cấp khốn khó. Bây giờ đôi hồi lại, những nhớ nhớ quên quên, những chuyến đi khắp miền vùng đất nước. Về rừng Cúc Phương viết về lâm nghiệp. Tôi mê mải những ghi ghi chép chép về cây, về loài, về độ che phủ khép tán của rừng, kích cỡ của cây chò ngàn tuổi thì tiềm ẩn trong nhà báo Xuân Nam bừng lên chất thơ “Gặp cây chò nghìn tuổi/ Lòng ta như trẻ thơ”.

Về nằm ở Nhà sàng than Cửa Ông, tôi lạ lẫm ngó hàng trăm công nhân nữ choàng khăn, bịt mặt kín mít chống bụi chỉ hở ra ánh mắt đen láy. Cái khí chất thi sĩ Dương Kỳ phát lộ “tôi bồng bềnh giữa ngàn cặp mắt lay láy than…”.

Nửa đêm về sáng. Xuống tàu đang bước thấp bước cao vì mất một bên dép lúc chen lấn trên toa đen để về nhà khách máy Dệt Nam Định, Xuân Nam bảo tôi dừng. Lão ra hiệu có nghe tiếng gì không? Tôi chả nghe gì nên cười tuế tóa “có lúc nghe thấy có lúc thì không”. Hóa ra là âm thanh lách cách rào rào thoảng khi gần, lúc xa cái tiếng guốc vào ca nhập ca của hàng ngàn nữ công nhân Nhà máy dệt. Thứ âm thanh đặc thù thời khắc khi đêm chuyển sang ngày của thành Nam. Dương Kỳ Anh đã “khuân” dần vào chuỗi thơ về nhà máy Dệt như thế. Cái tai của giống thi sĩ cũng lạ?

Sự tinh tế lãng mạn ấy đã bầu nên điểm nhấn ở các tập thơ của Dương Kỳ Anh. Và nữa, ở mảng văn xuôi, sự mực thước điều độ biết ghìm cương cho những thời khắc thăng hoa để Dương Kỳ Anh dàn xếp được những trạng huống hoàn cảnh trong một số tiểu thuyết, truyện ngắn?

Nhân nói đến người thơ Dương Kỳ Anh. Mãi đến năm 1991, trong chuyến công tác miền Trung, anh Xuân Nam rủ tôi về quê Kỳ Anh. Lần đầu tiên mới có dịp ngó sâu vào gia cảnh của người đồng nghiệp kiêm phụ trách mình. Gia cảnh đây chả phải là những bần bách xo xúi của một vùng quê nghèo hàng loạt và nghèo bền vững. Mà gia cảnh của một nhà từng có máu mặt bỗng dưng bị xơ tướp trong cơn lốc của thời kỳ Cải cách ruộng đất. Về Kỳ Anh mới biết cái ông nhà báo bộ dạng ngó thư sinh có một tuổi thơ hơi bị dữ dội! Là từng phải đi ở, đi ăn xin và liên miên những ngày đói khát. Chín tuổi đã mồ côi mẹ…

Cứ váng vất mỗi khi chợt nhớ lại chuyến về Kỳ Anh. Và bất ngờ chen giữa những bấn bíu sự vụ, cuốn tiểu thuyết Xuyên Cẩm của Dương Kỳ Anh xuất hiện. Giới phê bình hình như cũng kha khá những giấy mực về cuốn này. Nhưng tôi nghĩ Dương Kỳ Anh chưa hẳn trả cái nợ quá vãng như có người đã viết. Xuyên Cẩm là một tổ hợp của thứ tinh nhạy lẫn điều độ. Tôi dùng chữ điều độ bởi ở Dương Kỳ Anh, hình như trời cho cái may mắn là sự tỉnh táo để mà né được cái thói mê đắm hết mình trong chữ nghĩa và những mạnh bạo những ào ạt khơi ngòi cảm xúc này khác. Để làm gì vậy? Là cái may cùng là điều dở vậy. Không thành danh một chàng thi sĩ, văn sĩ họ Dương hào hoa tài tử. Nhưng mà qua bao tao loạn này khác vẫn vẹn nguyên một ngôi vị Tổng Biển tập chững chạc việc quản trị, quản lý suốt hơn 20 năm bao trạng huống bạc tóc may mà chưa bị trầy xước chi đáng kể!

Đêm 25/2/2025

Xuân Ba