Nâng tầm sắc màu thổ cẩm Ba Na

Di sản văn hóa quốc gia

Mới đây, nghề dệt thổ cẩm thủ công truyền thống của người Ba Na vinh dự được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Đây là niềm tự hào, là động lực to lớn để các thế hệ người Ba Na giữ gìn và phát huy hơn nữa nghề thủ công truyền thống của dân tộc mình.

Với người Ba Na, nghề thổ cẩm có từ thời xa xưa đã trải qua những thăng trầm của thời gian được duy trì từ đời này qua đời khác.

Dưới mái nhà sàn truyền thống, già Y Mứk, 59 tuổi, làng Kon Kơ Tu, xã Đắk Rơ Wa, Tp.Kon Tum, tỉnh Kon Tum miệt mài bên khung cửi. Đôi tay thoăn thoắt, đưa mắt nhìn chúng tôi nở nụ cười trìu mến.

Già kể, theo quan niệm của người Ba Na, nghề dệt thủ công truyền thống là một chuẩn mực về vẻ đẹp của người phụ nữ. Qua đó, thể hiện sự tinh tế, tài hoa, khéo léo và tính thẩm mỹ của người dệt, đây cùng là điểm cộng để các chàng trai lựa chọn làm bạn đời.

Để cho ra đời những bộ thổ cẩm, người thợ phải mất rất nhiều thời gian, công sức. Theo già Mứk, cứ vào tháng 5, những thiếu nữ người Ba Na lại rủ nhau lên rừng tìm, hái quả bông gòn đã nở bung mang về nhà.

Người thì gánh nước, số còn lại thì ngồi tách hạt bông rồi đem phơi khô quay sợi. Để tạo màu cho sợi, người con gái Ba Na lại vào rừng lấy lá, hoa và rau, củ đem giã rồi ngâm với sợi trong chum.

Vào thời điểm sợi đã nhuốm màu sẽ được mang ra nắng phơi để tạo hương thơm và độ bền. Khi chuẩn bị dệt, cần giăng sợi trên khung theo số lượng chỉ nhất định, tương đương với khổ vải rồi đưa thảm sợi vào khung dệt đều tay.

Dệt bằng sợi bông sẽ tốn nhiều thời gian và công sức nhưng sản phẩm làm ra sẽ bền, đẹp, dày dặn. Mỗi sản phẩm thổ cẩm được làm ra đều mang vẻ đẹp hài hòa với thiên nhiên, đậm nét văn hóa của dân tộc.

Những nghệ nhân tham gia Liên hoan Sắc màu thổ cẩm Tp.Kon Tum.

Nhiều người tìm đến chị Y Dương để may những bộ trang phục thổ cẩm.

Nói đến đây, đôi mắt được buồn, già Y Mứk đau đáu với nỗi lo giới trẻ không còn mấy mặn mà với nghề dệt thổ cẩm. Bởi thanh niên trong làng phần lớn đi làm ăn xa hoặc học dệt thổ cẩm nhưng không kiên trì do tốn nhiều thời gian, công sức mà thu nhập thấp.

Riêng 8 người con của bà Y Mứk chỉ còn có 2 người chịu theo mẹ học dệt thổ cẩm.

Chia sẻ với chúng tôi, nghệ nhân Y Hướt, 75 tuổi, làng Kon Trang Long Loi, thị trấn Đăk Hà, huyện Đăk Hà, tỉnh Kon Tum bộc bạch: “Thổ cẩm là thứ không thể thiếu trong đời sống sinh hoạt của người đồng bào thiểu số nói chung và người Ba Na nói riêng. Các tấm vải thổ cẩm có những hoa văn trang trí với màu sắc và ý nghĩa văn hóa riêng. Với các gam màu chủ đạo như đỏ, vàng, đen phối cùng nhiều màu sắc khác nhau, mỗi sản phẩm dệt truyền thống của người Ba Na thể hiện mong ước của con người được hòa quyện với thần linh, đất trời để được bao bọc, chở che”, già Y Hướt chia sẻ.

“Hầu hết những người phụ nữ Ba Na đều biết dệt thổ cẩm, từ khăn, quần áo cho đến váy. Để dệt được một tấm vải hay mặt hàng từ thổ cẩm đòi hỏi người nghệ nhân phải khéo léo, tỉ mẫn. Tùy vào họa tiết và thời gian bỏ ra, mỗi sản phẩm được dệt lên có giá thành khác nhau, dao động từ vài trăm đến hàng triệu đồng”, già Y Hướt chia sẻ.

Những người phụ nữ Ba Na quay sợi bông để dệt tấm vải thổ cẩm bền, đẹp, dày dặn.

Làm giàu từ thổ cẩm

Cũng mong muốn gìn giữ nét văn hóa truyền thống, chị Y Dương, 34 tuổi, thôn Plei Đôn, phường Quang Trung, Tp.Kon Tum xây dựng một thương hiệu thời trang thổ cẩm cho riêng mình.

Những ngày còn nhỏ chị Y Dương thích vẽ, thiết kế trang phục và luôn đau đáu suy nghĩ hướng gìn giữ, làm giàu từ chính thổ cẩm của gia đình.

Do đó, khi lớn lên, chị khéo léo biến tấm thổ cẩm thành những bộ trang phục đậm nét truyền thống nhưng vẫn mang dáng dấp hiện đại.

Chị chăm chút từ việc chọn chất liệu thích hợp theo mùa, độ dài, rộng của áo sao cho tôn lên chiều cao của người mặc. Bên cạnh đó, là sự kết hợp màu sắc của áo để người những sản phẩm làm ra thanh thoát, đẹp nhất.

Với chất liệu thổ cẩm dệt thủ công và may công nghiệp, sản phẩm của chị đa dạng nên được đông đảo khách hàng yêu thích, tin tưởng mua và thuê mặc. Mỗi tháng, cơ sở kinh doanh của chị Y Dương xuất bán khoảng 100 bộ thổ cẩm truyền thống và cách tân.

“Để chất liệu vải tốt và đảm bảo nhất, tôi và mẹ cùng nhau mở tổ hợp tác nghề thổ cẩm. Những thợ may, dệt của tiệm đều có tuổi nghề hơn 20 năm nên có nhiều kinh nghiệm.

Qua đó cũng tạo công ăn, việc làm và nguồn thu nhập ổn định cho người dân bằng nghề truyền thống. Thông qua những sản phẩm thổ cẩm, tôi cũng mong có thể quảng bá văn hóa truyền thống của dân tộc đến mọi người”, chị Y Dương tâm sự.

Nâng tầm thổ cẩm

Theo Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch tỉnh Kon Tum, hiện nay nghề dệt thủ công truyền thống của dân tộc Ba Na còn duy trì nhiều trong các thôn, làng tại các huyện như: Sa Thầy, Kon Rẫy, Đăk Hà và Tp.Kon Tum. Qua thống kê sơ bộ có hơn 123 kiểu dáng hoa văn khác nhau trong các sản phẩm truyền thống của người Ba Na.

Ngoài ra, hiện nay, ngày càng có nhiều tổ hợp dệt gia đình, hợp tác xã dệt định hướng đưa sản phẩm truyền thống gắn liền với du lịch cộng đồng, địa phương. Nhờ vậy, góp phần không nhỏ trong việc bảo tồn và phát huy giá trị truyền thống, vừa có thêm thu nhập cho người dân.

Ông Nguyễn Thế Vinh, Giám đốc HTX Du lịch Nông nghiệp Đắk Rơ Wa (Tp.Kon Tum) cho hay, hợp tác xã với 600 thành viên nhưng chỉ có 10 nghệ nhân dệt thổ cẩm.

Hợp tác xã với mục tiêu là tạo công ăn việc làm ổn định, kết nối đầu ra sản phẩm cho người dân. Đồng thời, hướng đến xây dựng bảo tồn các nét văn hóa truyền thống gắn liền du lịch.

Tuy nhiên, hiện nay, nghề dệt thổ cẩm đang gặp khó khi nghệ nhân chủ yếu là những người lớn tuổi và lớp trẻ kế cận ít. Không những thế, thời gian tạo ra một sản phẩm thổ cẩm truyền thống khá lâu, đầu ra hạn chế nhưng giá bán lại cao.

Bà Đậu Ngọc Hoài Thu, Trưởng phòng Quản lý văn hóa và Gia đình, Sở VHTT&DL tỉnh Kon Tum cho biết, từ nhiều năm nay, Tỉnh ủy và UBND tỉnh rất quan tâm đến bảo tồn trang phục của dân tộc thiểu số.

Vì thế, hàng năm địa phương có rất nhiều chính sách, hoạt động hỗ trợ các nghệ nhân. Đồng thời, mở ra nhiều chương trình quảng bá, giới thiệu dệt góp phần bảo tồn và phát huy giá trị truyền thống.

Ngày 14/2/2023, Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ban hành Quyết định số 238/QĐ-BHVTTDL công bố Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia đối với nghề dệt thủ công truyền thống của dân tộc Ba Na ở tỉnh Kon Tum.

Hồ Hải Nam