Linh vật trong nghệ thuật điêu khắc dân gian Việt Nam

Rồng gốm làng Bát Tràng (Gia Lâm, Hà Nội).

Nghệ thuật điêu khắc linh vật cổ của người Việt xuất hiện từ lâu đời và trải rộng qua nhiều vùng văn hóa. Kho tàng nghệ thuật dân gian này hiện diện sâu sắc trong đời sống thường nhật, các bảo tàng, đền chùa và các nghi lễ tôn giáo. Đặc biệt, những tác phẩm điêu khắc linh vật qua các thời kỳ lịch sử được bảo tồn tại Bảo tàng Mỹ thuật, Bảo tàng Lịch sử Việt Nam và trong các bộ sưu tập linh vật cổ, giúp công chúng thưởng thức vẻ đẹp và ý nghĩa của nghệ thuật điêu khắc cổ Việt. Những tác phẩm này không chỉ bồi đắp khả năng cảm thụ nghệ thuật của công chúng, mà còn phát huy giá trị di sản mỹ thuật truyền thống, góp phần giữ gìn và lan tỏa những giá trị văn hóa Việt Nam.

Trong số các linh vật Việt, Tứ linh (Long, Ly, Quy, Phượng) được người Việt tôn thờ, mỗi linh vật là hiện thân của những phẩm hạnh quý giá mà dân tộc trân trọng. Biểu tượng văn hóa này xuất hiện phổ biến trong các không gian sống, từ cung đình đến dân gian. Theo các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian, hình tượng rồng gắn liền với cội nguồn dân tộc qua truyền thuyết "Con rồng cháu tiên"; kỳ lân tượng trưng cho lòng nhân từ; phượng hoàng là biểu tượng của thời thái bình thịnh trị, đại diện cho đức hạnh và cái đẹp; rùa là biểu trưng của sự bền vững, trường tồn.

Biểu tượng Tứ linh in dấu đậm nét trong nhiều tác phẩm điêu khắc, phản ánh nền mỹ thuật, bản sắc dân tộc ở mỗi thời kỳ lịch sử. Tiêu biểu như biểu tượng kỳ lân trên ấn vàng “Đại Nam hiệp kỷ lịch chi bảo”, niên hiệu Thiệu Trị 7 (1847). Đây cũng là nguồn sử liệu quan trọng về triều Nguyễn - triều đại phong kiến cuối cùng ở Việt Nam.

Biểu tượng rồng sử dụng trên ấn vàng “Hoàng Thái tử bảo”, Niên hiệu Gia Long thứ 15 (1816).

Cùng với các biểu tượng Tứ linh, nghệ thuật điêu khắc dân gian của người Việt cũng thể hiện sinh động qua nhiều tác phẩm điêu khắc lưu giữ tại các đình, chùa, trong không gian sống thường nhật ở những gia đình người Việt như hình tượng về sư tử, nghê, lân, nổi trội là các mẫu vật có niên đại thế kỷ 18-19, phản ánh nghệ thuật điêu khắc dân gian được hình thành, phát triển qua quá trình dài lao động, sáng tạo của các nghệ nhân, bởi vậy các tác phẩm điêu khắc rất gần gũi và sống động với nhiều hình dáng, kiểu thức, khiến cho ngôn ngữ tạo hình của linh vật này hết sức đa dạng và phong phú.

Hình tượng nghê xuất hiện trong nhiều không gian sống người Việt, từ nhà dân đến cung điện, đình, chùa, lăng tẩm…với chức năng trấn giữ, canh gác. Thẩm thấu đời sống, tín ngưỡng, nghê được dân gian hóa, trở thành một biểu tượng trong văn hóa dân gian Việt.

Nghệ thuật điêu khắc dân gian còn cho thấy diện mạo mỹ thuật ở các vùng văn hóa của Việt Nam như tượng thần Garuda, thế kỷ 11-13, các hiện vật điêu khắc Champa quý hiếm đang lưu giữ tại nhiều bảo tàng ở Việt Nam và các quốc gia trên thế giới. Theo các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian, nghệ thuật điêu khắc Champa có 2 loại chính là phù điêu và tượng có chủ đề về chim thần Garuda, thần voi, sư tử, vũ nữ Apsara, thần Vishnu, thần Shiva... những linh vật phản ánh đậm nét phong cách điêu khắc ở mỗi thời kỳ lịch sử, phù hợp với truyền thống văn hóa dân tộc Việt Nam.

Rồng Việt Nam in đậm bản sắc Việt.

Linh vật Việt trong nghệ thuật điêu khắc đương đại

Trong dòng chảy văn hóa nghệ thuật điêu khắc tiếp tục là nguồn cảm hứng sáng tạo với nhiều nghệ nhân đương đại, thông qua các tác phẩm điêu khắc. Linh vật Việt không chỉ tiếp tục khẳng định bản sắc văn hóa độc đáo, mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc định hình và phát triển bản sắc dân tộc trong thời kỳ mới. Các tác phẩm điêu khắc hiện đại, từ hình tượng cổ điển đến biểu tượng trừu tượng, không chỉ phản ánh vẻ đẹp thẩm mỹ mà còn truyền tải những thông điệp sâu sắc về bảo vệ môi trường, phát triển bền vững và hòa bình.

Các nghệ sĩ sử dụng chất liệu mới như kim loại và vật liệu tổng hợp, tạo nên những tác phẩm không chỉ có tính thẩm mỹ cao, mà còn thể hiện sự sáng tạo không ngừng của người Việt, qua đó góp phần khẳng định và phát huy văn hóa dân tộc trong bối cảnh hiện đại.

Sự kết hợp giữa truyền thống và hiện đại được thể hiện rõ qua việc khai thác các yếu tố văn hóa truyền thống và đưa chúng vào những hình thức, chất liệu mới như đồng, đá, gỗ. Các nghệ sĩ đương đại không chỉ tái hiện quá khứ mà còn sáng tạo những dấu ấn mới, phản ánh sự tiếp biến, phát triển của nền văn hóa Việt Nam ở thời kỳ mới.

Những năm gần đây, các hoạt động văn hóa nghệ thuật, một số tác phẩm điêu khắc nổi bật về linh vật có thể kể đến như: 80 tác phẩm về linh vật rồng được trưng bày tại triển lãm tranh “Vẽ con Rồng” (2024) thu hút sự quan tâm của đông đảo công chúng. Triển lãm "Linh vật Việt" tại Bảo tàng Hà Nội, giới thiệu hơn 200 hình ảnh, hiện vật sưu tầm cũng như các sản phẩm phục dựng linh vật do nghệ nhân, nhà điêu khắc thực hiện. Ngoài ra có các tác phẩm linh vật khác như "Kỳ Lân Hòa Bình" (2020), trưng bày tại triển lãm "Linh vật Việt Nam qua các thời kỳ"; tác phẩm "Rồng Phú Quý" (2021) giới thiệu tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia Hà Nội. Tác phẩm "Phượng Hoàng Tái Sinh" (2022), trưng bày tại triển lãm "Sáng tạo và tương lai của linh vật Việt".

Những tác phẩm này khắc họa hình ảnh những linh vật - biểu tượng văn hóa của Việt Nam, nhấn mạnh hình ảnh văn hóa Việt Nam, chuyển tải thông điệp về hòa bình, thịnh vượng, thể hiện sự kết nối giữa quá khứ và hiện tại, phù hợp với những giá trị văn hóa, nghệ thuật trong xã hội đương đại.

Linh vật Rồng qua nghệ thuật điêu khắc của người thợ gốm làng Bát Tràng (Hà Nội).

Cùng đó những Triển lãm về linh vật thể hiện sự phát triển và biến hóa của biểu tượng văn hóa này qua các thời kỳ. Nổi bật có Trưng bày chuyên đề "Linh vật Việt" từ thời dựng nước đến thời Nguyễn giới thiệu 27 loại hình linh vật qua gần 100 hiện vật; Triển lãm chuyên đề “Linh vật Việt” (2016) tại Bảo tàng Hà Nội, giới thiệu trên 200 tác phẩm, hình ảnh về linh vật Việt Nam; triển lãm Linh vật Nghê Việt (2018) tại Di tích Văn Miếu–Quốc Tử Giám. Mới đây là Triển lãm 1.000 tác phẩm điêu khắc rồng (2024) của nghệ nhân Nguyễn Tấn Phát, tại làng Đường Lâm (Sơn Tây–Hà Nội).

Các đề tài sáng tác tập trung vào những linh vật, minh chứng sức sáng tạo của nghệ thuật điêu khắc Việt. Những tác phẩm này không chỉ là sự tái hiện các linh vật truyền thống, mà còn là những dấu ấn văn hóa đương đại, phản ánh sự sáng tạo lớn của các nghệ sĩ, nghệ nhân Việt, khi kết hợp linh vật truyền thống với các vấn đề xã hội đương đại như bảo vệ môi trường, phát triển bền vững, khát vọng về sự phát triển và hòa bình.

Nhờ sự đổi mới và sáng tạo không ngừng, linh vật Việt Nam đã vượt qua giới hạn truyền thống, trở thành biểu tượng văn hóa sống động, góp phần khẳng định và phát huy bản sắc dân tộc Việt trong dòng chảy văn hóa và nghệ thuật quốc tế, đặc biệt trong thời kỳ đổi mới và hội nhập toàn cầu.

THẾ DƯƠNG