Lan tỏa giá trị Di tích Quốc gia

Trong hơn 100 di tích Văn hóa Hòa Bình (VHHB) được tìm thấy ở Việt Nam thì tỉnh Hòa Bình chiếm tới hơn 80 địa điểm. Trong đó, với những giá trị khoa học, thẩm mỹ nổi bật của di tích Mái đá Làng Vành, xã Yên Phú và Hang xóm Trại, xã Tân Lập (Lạc Sơn) đã trở thành địa điểm về VHHB tiêu biểu nhất của Việt Nam và khu vực Đông Nam Á...

Phục dựng bếp lửa và cảnh sinh hoạt của con người thời Văn hóa Hòa Bình tại Hang xóm Trại, xã Tân Lập (Lạc Sơn).

Mái đá Làng Vành - kiệt tác từ thiên nhiên

Trở lại thăm Mái đá Làng Vành vào cuối năm 2024, mỗi lần đến đây đều cho chúng tôi những trải nghiệm thú vị. Nơi đây được người dân địa phương gọi là hang Ốc, bởi trong lòng mái đá và các ngách hang có rất nhiều vỏ ốc. Mái đá Làng Vành khá rộng và thoáng mát, cửa rộng 30m, sâu 18m, vòm trần cao 10m, thấp dần về phía trong. Mặt bằng mái đá cao hơn mặt ruộng xung quanh khoảng 5m. Toàn bộ phần có vết tích tầng văn hóa được chiếu sáng tự nhiên, cửa quay về hướng Tây Nam. Tầng văn hóa ở đây do được tiếp nhận nhiều ánh sáng nên độ gắn kết khá bền vững.

Cán bộ Bảo tàng tỉnh trao đổi với chính quyền, nhân dân xã Yên Phú (Lạc Sơn) về công tác bảo tồn và phát huy giá trị di tích Mái đá Làng Vành.

Đồng chí Tô Anh Tú, Giám đốc Bảo tàng tỉnh giới thiệu: Di tích Mái đá Làng Vành được bà M.Colani - nhà khảo cổ học - địa chất học người Pháp phát hiện và khai quật năm 1929 trong đợt điều tra khảo cổ học khu vực núi đá vôi phía Nam của tỉnh Hòa Bình. Cuộc khai quật diễn ra từ ngày 3 - 25/5/1929. Kết quả khai quật di chỉ Mái đá Làng Vành năm 1929 thu được 951 hiện vật các loại. Bên cạnh công cụ ghè đẽo đã thu được số lượng rất lớn công cụ mài gồm đục, công cụ mài lưỡi, rìu mài toàn thân, viên đá có khoét lỗ và vòng đá. Kết quả nghiên cứu khai quật được công bố năm 1930 cho thấy di tích Mái đá Làng Vành thuộc nền VHHB, có khung niên đại kéo dài từ 17.000 - 8.000 năm cách ngày nay. Do đó, Mái đá Làng Vành được xếp vào giai đoạn trung gian của VHHB.

Với cảnh quan khu vực xung quanh di tích Mái đá Làng Vành cho thấy đây là địa bàn rất thuận lợi cho việc khai thác nguồn thức ăn của cư dân tiền - sơ sử. Chính vì vậy, địa điểm Mái đá Làng Vành là sự lựa chọn hàng đầu và thuận lợi cho bất cứ nhóm cư dân tiền sử nào tới đây sinh sống.

Đồ đá chiếm số lượng lớn nhất trong sưu tập của Mái đá Làng Vành, là tư liệu chủ yếu tìm hiểu đặc trưng của nền văn hóa như rìu hình tam giác, rìu ngắn, rìu mài lưỡi, rìu có vai mài lưỡi, rìu mài toàn thân, chày, bàn nghiền, hòn kê đập, vòng đá… Bàn mài được làm bằng sa thạch mịn, hình dáng không ổn định, có vết mài lõm cong ở một hoặc hai mặt, đôi khi ở rìa cạnh. Điều đặc biệt là đã tìm thấy ở di tích Mái đá Làng Vành 3 tiêu bản vòng đá được làm từ đá xanh chu vi gần tròn được khoét lỗ ở giữa hai mặt thông nhau. Vòng đá rất hiếm trong di chỉ VHHB. Ở di tích Mái đá Làng Vành, các nhà khoa học cũng khai quật được nhiều di vật gốm. Ngoài ra còn tìm thấy các mảnh của hộp sọ, vết than tro, các hòn đá bị nung chứng tỏ là bếp sinh hoạt và gần đó có mộ táng. Với những giá trị lịch sử và khoa học quý giá của di tích, Mái đá Làng Vành đã được Bộ Văn hóa - Thông tin cấp bằng công nhận "Di tích văn hóa cấp quốc gia” vào năm 2003.

Đến năm 2022, Sở VH-TT&DL tỉnh Hòa Bình, Bảo tàng tỉnh đã phối hợp với Viện Khảo cổ học, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, Trung tâm tiền sử Đông Nam Á tiến hành khai quật khảo cổ lần thứ hai tại di tích cấp Quốc gia Mái đá Làng Vành. Qua kết quả khai quật và thám sát thu được khối lượng khá lớn về di vật, trong đó chủ yếu là đồ đá, đồ xương, đồ gốm và nhuyễn thể. Di tích Mái đá Làng Vành thể hiện rõ nét về đặc trưng của một di tích lớn mang tính chất trung tâm và ở trung tâm vùng lõi của VHHB ở Việt Nam.

Hang xóm Trại - địa điểm "Văn hóa Hòa Bình" tiêu biểu nhất

Cách Mái đá Làng Vành không xa, Hang xóm Trại, xã Tân Lập là di chỉ khảo cổ học thuộc VHHB. Nơi đây có số lần được thám sát và khai quật nhiều nhất. Từ khi được phát hiện đến nay, di chỉ đã được thám sát và khai quật 9 lần. Qua quá trình nghiên cứu di chỉ khảo cổ Hang xóm Trại, có nhiều giá trị tiêu biểu mà ít các di chỉ về nền VHHB có được. Kết quả là đã phát hiện số lượng di vật đá xương phong phú nhất, lên tới trên 10.000 tiêu bản; đây vừa là nơi cư trú lâu dài, vừa là một công xưởng để chế tác công cụ của cư dân VHHB. Xác định tầng văn hóa khảo cổ rất dày lên tới 5m và trải dài trên bề mặt 200m2 cửa hang cùng với số lượng vỏ ốc rất lớn tới hàng chục triệu vỏ. Đã phát hiện vết tích tro bếp dày hàng mét; hệ thống hai lối đi cổ tương ứng với thời kỳ bắt đầu đến sống ở hang (trước 21 ngàn năm) và khoảng 8 - 9 ngàn năm sau những đợt đá rơi đầu Toàn tân. Đã phát hiện một phần của bộ hài cốt cổ nằm trong địa tầng có tuổi C14 khoảng trên 17 ngàn năm; hệ thống đá khoáng có thể dùng do nhu cầu tạo màu và dinh dưỡng. Thông qua những công cụ đá Balzan mài được phát hiện tại hang đã giúp cho việc hoàn thiện tư liệu về kỹ thuật mài sớm trong thời đại đá cũ ở Việt Nam. Bên cạnh đó, đã phát hiện được rất nhiều mảnh gốm thuộc văn hóa Đa Bút cách ngày nay 8 - 9 nghìn năm, có nhiều mảnh được trang trí hoa văn rất đẹp của giai đoạn 4.000 - 3.500 năm. Và đặc biệt đây là hang VHHB được định tuổi C14 nhiều nhất với mẫu vật đáng tin cậy bằng vỏ ốc và than hạt quả, cho chuỗi niên đại sớm trên 20 ngàn năm cách ngày nay. Từ những phát hiện đó, Hang xóm Trại đã trở thành địa điểm về VHHB tiêu biểu nhất của Việt Nam và khu vực Đông Nam Á. Di tích được Bộ VH-TT&DL xếp hạng cấp quốc gia năm 2001.

Biến di sản thành tài sẢn

Được sự quan tâm chỉ đạo của các cấp ủy Đảng, chính quyền, công tác bảo tồn, phát huy giá trị của VHHB trên địa bàn tỉnh Hòa Bình đã đạt những kết quả quan trọng. Trên địa bàn tỉnh hiện nay có 10 địa điểm di tích VHHB được Bộ VH-TT&DL xếp hạng cấp quốc gia, trong đó có 6 di tích đã được tu bổ tôn tạo và một số điểm đã trở thành các điểm tham quan của khách du lịch như: Động Tiên, huyện Lạc Thủy; Mái đá Làng Vành và Hang xóm Trại, huyện Lạc Sơn; Hang Chổ, huyện Lương Sơn… Trong đó, Mái đá Làng Vành và Hang xóm Trại rất có ý nghĩa trong việc nghiên cứu về VHHB ở Việt Nam và trên thế giới. Việc tỉnh ban hành và dành nguồn lực thực hiện Đề án Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa dân tộc Mường và nền VHHB giai đoạn 2023 - 2030 đã đạt được những kết quả nổi bật. Điểm nhấn là tỉnh đã tổ chức Lễ đón nhận bằng xếp hạng Di tích Quốc gia đặc biệt di tích khảo cổ Hang xóm Trại, Mái đá Làng Vành tại Lễ khai mạc Tuần Văn hóa - Du lịch tỉnh Hòa Bình năm 2024. Đây là dịp quảng bá, giới thiệu tiềm năng, thế mạnh, cảnh quan thiên nhiên tươi đẹp, bản sắc văn hóa đặc sắc của các dân tộc tỉnh Hòa Bình, Di tích khảo cổ Quốc gia đặc biệt Hang xóm Trại, Mái đá Làng Vành và các điểm du lịch tiêu biểu hấp dẫn trên địa bàn tỉnh.

Tiến sỹ Nguyễn Văn Việt, Giám đốc Trung tâm Tiền sử Đông Nam Á khẳng định: Tỉnh Hòa Bình là một trong những nơi sở hữu di sản đáng quý VHHB. Tỉnh bước đầu làm khá tốt, bài bản công tác bảo tồn và phát huy giá trị nền VHHB. Sau khi được công nhận Di tích Quốc gia đặc biệt, tỉnh lập hồ sơ trình UNESCO công nhận nền VHHB là di sản của nhân loại. Qua đó biến di sản thành tài sản gắn với phát triển du lịch bền vững, góp phần phát triển KT-XH trên địa bàn.

Hương Lan