Kho tàng văn cúng đa dạng của Việt Nam

Thượng tọa Thích Tâm Hiệp chia sẻ tại buổi ra mắt cuốn sách Thờ cúng cổ truyền Việt Nam sáng ngày 24/1. Ảnh: Nhã Nam.

Theo chia sẻ từ Thượng tọa Thích Tâm Hiệp, các áng văn cúng được lưu truyền trong dân gian chứa đựng những lớp ý nghĩa văn hóa và lịch sử sâu sắc. Văn cúng không đơn thuần là những lời khấn nguyện, chúng được xây dựng dựa trên bối cảnh cụ thể của từng vùng miền. Chính điều này đã khiến kho tàng văn cúng của Việt Nam trở nên đa dạng.

"Mỗi lời văn cúng đều chứa đựng tầng tầng lớp lớp ý nghĩa về lịch sử, văn hóa và tín ngưỡng, như những sợi dây nối liền quá khứ với hiện tại”, Thượng tọa Thích Tâm Hiệp chia sẻ tại buổi ra mắt cuốn sách Thờ cúng cổ truyền Việt Nam. Đây là một hoạt động trong khuôn khổ Phố sách xuân Hà Nội.

Mỗi áng văn cúng là một tác phẩm nghệ thuật

Trên hành trình đi sưu tầm những bản văn cúng tại nhiều nơi, Thượng tọa Thích Tâm Hiệp nhận ra có sự khác biệt rõ nét giữa khoa cúng (văn cúng) giữa các vùng miền. Ví dụ, ở miền Trung, văn cúng thường mang sắc thái cầu kỳ, bởi đây là nơi chịu ảnh hưởng lớn từ triều đình phong kiến triều Nguyễn. Trong khi đó, miền Bắc lại tập trung nhiều vào các yếu tố tín ngưỡng gắn liền với đời sống nông nghiệp, thể hiện qua những lời văn gần gũi nhưng đầy ý nghĩa.

PGS.TS Bùi Xuân Đính nói về các nghi lễ truyền thống. Ảnh: Nhã Nam.

Sự khác biệt trong văn cúng phản ánh yếu tố địa phương và đây là minh chứng cho tính linh hoạt của văn hóa Việt. Các nghi thức cúng tế, từ cúng gia tiên, cúng thần tài cho đến cúng rằm tháng bảy, đều được viết ra với những lời lẽ và cấu trúc độc đáo. Một số áng văn còn được truyền tụng từ đời này sang đời khác, mang theo câu chuyện về tổ tiên hoặc các vị thần bảo trợ.

"Để hiểu sâu về văn cúng, chúng ta không thể chỉ đọc lướt qua vài tài liệu. Mỗi câu chữ trong văn cúng đều mang ý nghĩa riêng, ẩn chứa những thông điệp mà người xưa muốn gửi gắm", Thượng tọa Thích Tâm Hiệp nhấn mạnh.

Hơn nữa, nhiều áng văn cúng được sáng tác từ những bậc hiền triết, vừa mang tính nghi lễ vừa thể hiện tài năng ngôn ngữ. Thượng tọa Thích Tâm Hiệp kể lại: "Tôi từng đọc qua một áng văn cúng ở miền Bắc, chỉ trong vài câu đã miêu tả được sự kết nối giữa trời, đất và con người. Đó là một tác phẩm nghệ thuật thực thụ."

Từ góc nhìn của một nhà nghiên cứu, PGS.TS Bùi Xuân Đính cho biết mỗi bài văn cúng được sáng tạo và sử dụng để truyền tải thông điệp cầu an, cầu phúc. Chúng cũng là công cụ giúp người dân thể hiện lòng biết ơn và tôn trọng đối với cội nguồn. Từ nghi lễ cúng tất niên, giao thừa đến các lễ cúng trong ngày Tết, mỗi lời văn đều được soạn thảo cẩn trọng, mang tính khuyên răn, nhắc nhở con cháu về đạo đức và lối sống.

Bảo vệ những giá trị truyền thống khỏi mai một

Để bảo tồn một kho tàng văn cúng và lễ nghi thờ phụng trong bối cảnh hiện đại, các nhà nghiên cứu nhận định rằng thế hệ trẻ sẽ phải đối mặt thách thức lớn. PGS.TS Bùi Xuân Đính nói: “Những giá trị truyền thống, đặc biệt là các nghi lễ cổ truyền, đang chịu tác động mạnh mẽ từ lối sống công nghiệp hóa và hiện đại hóa. Nếu không có giải pháp cụ thể, nguy cơ mai một là điều khó tránh khỏi”.

Văn cúng chúng sinh được ghi chép trong các gia đình và truyền qua nhiều thế hệ. Ảnh: Đức Huy.

Chẳng hạn, tục cúng tất niên và giao thừa từng được xem là thời khắc thiêng liêng để kết nối giữa con người với tổ tiên. Tuy nhiên, theo PGS.TS Bùi Xuân Đính, lễ cúng giao thừa đang bị giản lược. Ông chia sẻ: “Nhiều gia đình trẻ không còn thực hiện nghi thức này một cách chu toàn do thiếu hiểu biết hoặc cho rằng nó không còn phù hợp với cuộc sống hiện đại”. Đây không chỉ là sự thiếu quan tâm mà còn là kết quả của việc thiếu tài liệu hướng dẫn cụ thể và dễ tiếp cận về các nghi thức truyền thống.

Một thách thức lớn khác được Thượng tọa Thích Tâm Hiệp chỉ ra là có những bài văn cúng bị chỉnh sửa sai lệch khi được phổ biến, làm mất đi sự nguyên bản và tinh thần của nó. Đặc biệt, không gia Internet khiến những sai lầm đó trầm trọng hơn.

Để giải quyết vấn đề này, việc tăng cường giáo dục và nâng cao nhận thức của cộng đồng về giá trị của các nghi thức cổ truyền là yếu tố tiên quyết. PGS.TS Bùi Xuân Đính đề xuất cần biên soạn các tài liệu hướng dẫn chi tiết, kết hợp giữa kiến thức hàn lâm và hình ảnh sinh động để giúp người dân, đặc biệt là thế hệ trẻ, hiểu rõ bản chất và giá trị của các phong tục.

Ngoài ra, việc tích hợp các giá trị truyền thống vào đời sống hiện đại cũng là một giải pháp thiết thực. Chẳng hạn, các lễ cúng có thể được tổ chức đơn giản hơn nhưng vẫn giữ nguyên ý nghĩa cốt lõi, tạo điều kiện để người dân thực hiện một cách dễ dàng và linh hoạt. Điều này đặc biệt phù hợp với các gia đình trẻ thế hệ Z.

Đức Huy