Hành trình nỗ lực hoàn thiện chuẩn mực kiểm toán vì mục tiêu chung

Tổng Kiểm toán nhà nước Ngô Văn Tuấn - Trưởng Ban Chỉ đạo sửa đổi, bổ sung Hệ thống Chuẩn mực KTNN chỉ đạo tại cuộc họp cho ý kiến đối với Dự thảo Hệ thống CMKTNN sửa đổi, bổ sung ngày 21/3/2024. Ảnh tư liệu

Từ viên gạch đặt nền móng thuở ban đầu…

Theo chia sẻ của các chuyên gia, cán bộ lão thành của KTNN, những ngày đầu thành lập, KTNN chỉ có 60 cán bộ, công chức được tuyển dụng từ các Bộ, ngành, địa phương và một số công chức cấp phòng hoặc kế toán trưởng của các đơn vị. Mặc dù hầu hết cán bộ được đào tạo trong lĩnh vực tài chính, kế toán nhưng họ lại chưa có kinh nghiệm tổ chức và hoạt động kiểm toán nhà nước.

Nhớ lại những năm tháng ấy, PGS,TS. Nguyễn Đình Hựu - nguyên Giám đốc Trung tâm Khoa học và Bồi dưỡng cán bộ, nay là Trường Đào tạo và Bồi dưỡng nghiệp vụ kiểm toán, đơn vị thực hiện nhiệm vụ bồi dưỡng cán bộ, nghiên cứu khoa học và chủ trì xây dựng chế độ của KTNN giai đoạn đó - bồi hồi tâm sự: Những năm đầu tiên, khi chưa có quy định về hồ sơ, mẫu biểu cũng như các quy trình, quy định, hướng dẫn kiểm toán, các kiểm toán viên nhà nước (KTVNN) chủ yếu làm việc theo kinh nghiệm, theo đạo đức nghề nghiệp. KTNN vừa tổ chức kiểm toán để có thực tiễn, dần đúc rút kinh nghiệm chuyên môn, vừa tăng cường nghiên cứu khoa học và học hỏi từ quốc tế.

Gắn bó với Ngành ngay từ những buổi đầu đầy gian nan, thử thách, mọi thứ đều từ con số không, PGS,TS. Nguyễn Đình Hựu không khỏi xúc động khi nhớ lại năm 1996 - chỉ sau hơn 1 năm thành lập (11/7/1994), KTNN đã tích cực nghiên cứu kinh nghiệm các nước và khuyến cáo của Tổ chức quốc tế Các cơ quan Kiểm toán tối cao (INTOSAI), Tổ chức Các cơ quan Kiểm toán tối cao châu Á (ASOSAI) để xây dựng Hệ thống CMKTNN. Lúc đó, INTOSAI có gần 30 chuẩn mực, KTNN Đức đã có hơn 40 chuẩn mực... nhưng KTNN nhận thấy bước đầu chỉ nên đưa những vấn đề rường cột nhất của hoạt động kiểm toán vào Hệ thống chuẩn mực để thực hiện các nhiệm vụ thiết yếu.

Kết quả là, năm 1999, chỉ sau 5 năm thành lập, từ chỗ chưa có quy trình, chuẩn mực “dẫn đường” cho hoạt động kiểm toán, KTNN đã ban hành Hệ thống CMKTNN đầu tiên với 14 chuẩn mực trên cơ sở đúc rút từ thực tiễn kết hợp với nghiên cứu khoa học. Hệ thống Chuẩn mực đã hướng tới những đối tượng quan trọng như ngân sách nhà nước, đầu tư xây dựng cơ bản, doanh nghiệp nhà nước, ngân hàng, trở thành “cẩm nang” gợi ý, hướng dẫn, kiểm tra, kiểm soát hoạt động kiểm toán đối với KTVNN trong giai đoạn đầu KTNN đi vào hoạt động.

Dù rằng, ở thời điểm hiện tại, nhìn lại quá khứ có thể thấy, Hệ thống 14 Chuẩn mực này còn sơ khai, thế nhưng, đặt trong bối cảnh lịch sử ở thời điểm năm 1999, đây chính là bước đi mạnh mẽ, tiên phong, đặt viên gạch nền móng đầu tiên cho các Hệ thống CMKTNN được xây dựng sau này.

Sau nhiều năm áp dụng, Hệ thống CMKTNN năm 1999 đã có những đóng góp tích cực trong việc nâng cao chất lượng, hiệu quả, hiệu lực kiểm toán, nhưng theo thời gian, Hệ thống Chuẩn mực này cũng dần bộc lộ những hạn chế, bất cập. Bên cạnh đó, Luật KTNN năm 2005 ra đời với những quy định, yêu cầu KTNN mở rộng phạm vi, nâng cao chất lượng kiểm toán, thích ứng hội nhập quốc tế. Điều này đặt ra yêu cầu hoàn thiện Hệ thống CMKTNN. Do đó, KTNN đã triển khai nghiên cứu xây dựng và ban hành Hệ thống CMKTNN năm 2010 phù hợp với thông lệ quốc tế và thực tiễn với 21 chuẩn mực.

Tuy được bổ sung 7 chuẩn mực nhưng Hệ thống CMKTNN năm 2010 cơ bản tương tự như Hệ thống CMKTNN năm 1999 khi đều được chia thành 3 nhóm, gồm: Nhóm chuẩn mực chung, Nhóm chuẩn mực thực hành, Nhóm chuẩn mực báo cáo. Các hệ thống chuẩn mực này được xây dựng dựa trên việc tham khảo các hướng dẫn, chuẩn mực kiểm toán quốc tế, tuy nhiên chưa hoàn toàn tuân thủ theo Hệ thống chuẩn mực quốc tế do INTOSAI xây dựng.

...Đến Hệ thống Chuẩn mực ngày càng hoàn thiện

Trong suốt 30 năm hình thành và phát triển, KTNN luôn xác định hội nhập, hợp tác quốc tế là nhiệm vụ quan trọng và không đứng ngoài xu thế chung của các cơ quan kiểm toán tối cao (SAI) trên thế giới. Ngay từ tháng 7/1996 - chỉ sau 1 năm thành lập, KTNN đã trở thành thành viên của INTOSAI và luôn chú trọng việc xây dựng, từng bước hoàn thiện Hệ thống CMKTNN do INTOSAI ban hành. Đặc biệt, sau khi tham gia Đại hội INTOSAI tại Johannesburg, Nam Phi năm 2010, tháng 3/2013, KTNN Việt Nam đã ký Bản cam kết tham gia Chương trình Sáng kiến thực hiện các Chuẩn mực kiểm toán quốc tế của INTOSAI. Quyết tâm có được một bộ Chuẩn mực chất lượng hơn, phù hợp hơn với xu thế phát triển, KTNN đã thành lập Ban Chỉ đạo xây dựng và ban hành Hệ thống CMKTNN vào tháng 8/2013 để bắt đầu xây dựng Hệ thống CMKTNN mới với 39 chuẩn mực (ban hành năm 2016).

Trao đổi với phóng viên Báo Kiểm toán, ông Hoàng Phú Thọ - Vụ trưởng Vụ Pháp chế, người từng đảm nhiệm vai trò Vụ trưởng Vụ Chế độ và Kiểm soát chất lượng kiểm toán giai đoạn 2011-2015 - chia sẻ, quá trình xây dựng Hệ thống 39 Chuẩn mực này diễn ra trong 3 năm (từ đầu năm 2013 đến giữa năm 2016), trải qua 3 thế hệ người đứng đầu KTNN, với sự tham gia của khoảng trên 50 cán bộ ưu tú, có trình độ ngoại ngữ tốt, có năng lực nghiên cứu chuyên sâu.

Hệ thống 39 chuẩn mực này được xây dựng và cập nhật theo hướng tuân thủ yêu cầu, quy định của Hệ thống chuẩn mực kiểm toán quốc tế của INTOSAI (ISSAI) và kết quả đánh giá của Nhóm đánh giá việc tuân thủ ISSAI của KTNN, cũng như tham khảo hệ thống chuẩn mực kiểm toán độc lập, đảm bảo áp dụng cho 3 loại hình (kiểm toán tài chính, kiểm toán tuân thủ và kiểm toán hoạt động) theo hướng hiện đại, chuyên nghiệp, phù hợp với Hiến pháp năm 2013, Luật KTNN năm 2015, Chiến lược phát triển KTNN đến năm 2020 và từng bước hội nhập quốc tế.

Nhìn lại giai đoạn tham gia xây dựng Hệ thống 39 chuẩn mực, ông Thọ vẫn nhớ những ngày tháng cùng Ban soạn thảo nghiên cứu bài bản, biên dịch, thảo luận, thậm chí tranh luận gay gắt một số nội dung mới và khó như xác định, đánh giá rủi ro có sai sót trọng yếu trong kiểm toán hoặc một số chuẩn mực chuyên sâu về kiểm toán tài chính... để thống nhất đưa vào chuẩn mực những thuật ngữ, khái niệm thuần Việt nhất cho dễ hiểu, dễ áp dụng.

Đặc biệt, để đưa vào Hệ thống 39 chuẩn mực này từ “liêm chính” thay cho “chính trực”, đã có biết bao tập tài liệu được đặt lên bàn làm việc của các thành viên Ban soạn thảo để cùng nghiên cứu. Đến nay, từ “liêm chính” vẫn được sử dụng trong Hệ thống CMKTNN năm 2024, tại CMKTNN 130 - Bộ quy tắc đạo đức nghề nghiệp. Theo CMKTNN 130, “liêm chính” là giá trị cốt lõi của chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp. Việc sử dụng từ “liêm chính” vừa dựa trên cơ sở Tuyên bố Lima về hướng dẫn các nguyên tắc kiểm toán, Bộ Quy tắc đạo đức của INTOSAI, vừa kế thừa tư tưởng Hồ Chí Minh về phẩm chất của người cách mạng: “Cần, kiệm, liêm, chính” - ông Thọ chia sẻ.

Còn với GS,TS. Đoàn Xuân Tiên - nguyên Phó Tổng Kiểm toán nhà nước - người từng “sắm” 3 vai (Trưởng Ban Chỉ đạo, Trưởng Ban soạn thảo, Tổ trưởng Tổ soạn thảo) trong giai đoạn xây dựng Hệ thống 39 chuẩn mực, đó là những năm tháng đáng nhớ… Đã có lúc, ông và các thành viên Ban soạn thảo đứng trước áp lực về thời gian phải hoàn thành, trước thách thức khi tư duy và nhận thức về yêu cầu đổi mới còn chưa thống nhất. Hay trong những buổi hội thảo, một vài chuyên gia kỳ cựu, nổi tiếng chưa đồng tình đối với một số nội dung của Dự thảo Chuẩn mực. Nhưng rồi tất cả đều được “hóa giải” bằng tinh thần cầu thị, kiên trì lắng nghe, phân tích, giải thích, tiếp thu của Ban soạn thảo.

Với tâm huyết nghề nghiệp cùng bề dày kinh nghiệm và uy tín của mình, dù đã nghỉ hưu nhưng năm 2023, GS,TS. Đoàn Xuân Tiên vẫn được lãnh đạo KTNN tín nhiệm, trao gửi trọng trách: Phó Trưởng Ban Chỉ đạo sửa đổi, bổ sung Hệ thống CMKTNN. Một lần nữa, ông và các cộng sự lại “ăn, ngủ” cùng chuẩn mực, cùng vượt qua những khó khăn, thách thức, cùng nghiên cứu, trao đổi, thảo luận để đưa ra hướng sửa đổi phù hợp với thông lệ quốc tế cũng như đáp ứng những yêu cầu, kỳ vọng của Tổng Kiểm toán nhà nước - Trưởng Ban Chỉ đạo sửa đổi, bổ sung Hệ thống Chuẩn mực.

Sau gần 1 năm rà soát, sửa đổi, bổ sung với tinh thần nghiêm túc, khoa học, khẩn trương của Ban soạn thảo, Hệ thống CMKTNN năm 2024 gồm 43 chuẩn mực đã được Tổng Kiểm toán nhà nước ban hành. “Đây là kết quả của một quá trình quan trọng, tiếp nối những nỗ lực trước đó, tiếp nối những tinh thần, giá trị từ các hệ thống chuẩn mực năm 1999, 2010 và 2016” - nguyên Phó Tổng Kiểm toán nhà nước Đoàn Xuân Tiên khẳng định, đồng thời chia sẻ thêm: “Quá trình rà soát và hoàn thiện 43 chuẩn mực không chỉ là một dự án chuyên môn mà còn là một hành trình gắn kết các thành viên trong Ngành, hướng tới mục tiêu chung là nâng cao chất lượng và hiệu quả hoạt động KTNN”./.

VIẾT CHUNG