Hà Nội dự kiến điều chỉnh mức phí thu gom rác thải: mong dịch vụ minh bạch, công bằng hơn

Công nhân cảu Công ty TNHH MTV Môi trường đô thị Hà Nội đang thực hiện thu gom rác thải. Ảnh: Duy Linh

Giảm rác, nâng cao trách nhiệm cộng đồng

Theo dự thảo mới của UBND TP Hà Nội, từ năm 2025, mức phí thu gom rác thải đối với hộ dân sẽ tăng mạnh so với hiện nay. Tại các phường, mức phí dự kiến là 21.000 đồng/người/tháng vào năm 2025 và 43.000 đồng/người/tháng từ năm 2026. Ở khu vực xã, mức phí sẽ tăng từ 10.000 đồng lên 23.000 đồng/người/tháng trong cùng giai đoạn. Đối với cơ quan, tổ chức, cơ sở sản xuất, kinh doanh, dịch vụ…, mức phí áp dụng theo khối lượng phát sinh thực tế, cụ thể 1.175 đồng/kg rác thải.

Nếu so với mức thu hiện hành – chỉ 6.000 đồng/người/tháng tại phường và 3.000 đồng/người/tháng tại xã, sự điều chỉnh này là bước tăng khá lớn. Tuy nhiên, theo UBND TP Hà Nội, mức phí cũ chưa phản ánh đúng chi phí thu gom, vận chuyển và xử lý rác thải sinh hoạt. Năm 2024, tổng thu phí rác của toàn TP mới đạt gần 568 tỷ đồng, trong khi chi phí thực tế lên tới gần 2.300 tỷ đồng, tức ngân sách phải bù đắp gấp 4 lần. Rõ ràng, nếu không điều chỉnh, gánh nặng này sẽ tiếp tục dồn lên vai ngân sách, làm hạn chế nguồn lực đầu tư cho các lĩnh vực khác.

Mỗi ngày, Hà Nội phát sinh khoảng 7.500 tấn rác sinh hoạt. Hiện TP có hai nhà máy điện rác đang hoạt động là Thiên Ý (Nam Sơn) và Seraphin (Xuân Sơn), với tổng công suất xử lý hơn 6.200 tấn/ngày, đồng thời phát điện khoảng 120 MW. Dù vậy, lượng rác tồn dư vẫn lớn, áp lực chôn lấp chưa được giải quyết triệt để. Trong bối cảnh đó, tăng phí rác không chỉ để bù chi phí mà còn mang ý nghĩa giáo dục cộng đồng. Khi người dân phải trả phí cao hơn, họ sẽ có động lực hạn chế phát sinh chất thải, đồng thời hình thành ý thức phân loại, tái chế. Đây cũng là xu hướng chung của nhiều quốc gia: phí rác được coi như công cụ kinh tế nhằm thúc đẩy lối sống xanh.

Chủ tịch Mạng lưới Không khí sạch Việt Nam, TS Hoàng Dương Tùng cho rằng, chủ trương này bám sát Luật Bảo vệ môi trường 2020, quy định hộ gia đình, cá nhân phải chi trả cho dịch vụ xử lý rác dựa trên khối lượng hoặc thể tích chất thải đã phân loại. “Đảm bảo nguồn thu bền vững sẽ giúp tối ưu vận hành nhà máy, giảm phụ thuộc vào chôn lấp và mở ra cơ hội đầu tư hạ tầng xử lý hiện đại”, TS Hoàng Dương Tùng nhấn mạnh. Tuy nhiên, tăng phí cũng kéo theo kỳ vọng của người dân về dịch vụ tương xứng. Người dân hoàn toàn có quyền yêu cầu việc thu gom phải đúng giờ, sạch sẽ hơn; khâu vận chuyển và xử lý minh bạch, an toàn hơn; và tỷ lệ rác được tái chế ngày càng cao.

TS Hoàng Dương Tùng nhấn mạnh: “Cùng với tăng phí, người dân phải thấy rõ sự cải thiện. Không thể tăng phí mà dịch vụ vẫn ì ạch, thiếu minh bạch. Công bằng nhất vẫn là thu phí theo lượng rác thải ra”. Điều này đồng nghĩa, lộ trình của Hà Nội cần gắn liền với việc phân loại rác tại nguồn (PLRTN) và tính phí theo khối lượng. Khi đó, hộ nào xả nhiều rác sẽ phải trả nhiều tiền hơn, một nguyên tắc công bằng và khuyến khích ý thức cộng đồng.

Thách thức trong phân loại rác tại nguồn

Theo Luật Bảo vệ môi trường 2020, từ 1/1/2025, các hộ gia đình, cá nhân phải phân loại rác thành 3 nhóm. Tuy nhiên, thực tế cho thấy công việc này chưa thể triển khai rộng khắp. Bộ Tài nguyên và Môi trường (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) thống kê, trước thời điểm sáp nhập địa giới (7/2025), chỉ có 34 địa phương thực hiện thí điểm PLRTN, 5 địa phương ban hành định mức kinh tế – kỹ thuật và 6 địa phương ban hành bảng giá dịch vụ.

GS.TS Đặng Thị Kim Chi, Hội Bảo vệ thiên nhiên và môi trường Việt Nam cho rằng, phân loại rác chỉ hiệu quả khi cả chuỗi vận hành đồng bộ: từ thu gom, vận chuyển đến xử lý. Nếu phân loại ở hộ gia đình nhưng sau đó rác lại bị trộn lẫn khi vận chuyển thì mọi nỗ lực sẽ trở nên vô nghĩa. Kinh nghiệm quốc tế cho thấy để triển khai phân loại rác hiệu quả phải mất hàng chục năm, không thể nóng vội. Các địa phương cần lựa chọn cách làm phù hợp với điều kiện kinh tế, dân trí, hạ tầng kỹ thuật của mình. PGS.TS Bùi Thị An, Viện trưởng Viện Tài nguyên, Môi trường và Phát triển cộng đồng cũng thừa nhận, đây là nhiệm vụ khó, đòi hỏi lộ trình rõ ràng và nguồn lực lớn. “Không phải khu vực nào cũng có thể triển khai ngay. Cần khảo sát từng địa bàn, tham khảo mô hình đã thành công để áp dụng linh hoạt”, PGS.TS Bùi Thị An nói.

Theo các chuyên gia, thay vì yêu cầu ngay việc phân loại 3 nhóm, có thể triển khai theo từng bước. Bước đầu, người dân chỉ cần phân thành 2 loại: rác có thể tái chế và rác còn lại. Với những địa phương có nhà máy điện rác, việc phân loại có thể theo tiêu chí có thể đốt và không thể đốt. Cách làm đơn giản này sẽ giúp hình thành thói quen cho người dân, giảm áp lực triển khai đồng loạt. Sau một thời gian đủ dài, khi ý thức cộng đồng đã nâng cao, mới tiến tới phân loại chi tiết hơn (3 – 4 loại). Đồng thời, TP cần chú trọng hạ tầng kỹ thuật: phương tiện thu gom riêng cho từng loại rác, nhà máy xử lý phù hợp, hệ thống tái chế hiện đại. Nếu không, dù người dân có phân loại, toàn bộ nỗ lực vẫn có thể bị xóa bỏ trên đường vận chuyển.

Chủ trương tăng phí rác là bước đi khó tránh khỏi, nhưng để đạt hiệu quả, niềm tin của người dân là yếu tố quyết định. Người dân chỉ chấp nhận chi trả cao hơn khi họ thấy dịch vụ cải thiện rõ rệt, khi biết đồng tiền mình đóng góp thực sự được sử dụng để nâng cấp hệ thống xử lý rác. Sự đồng hành này cũng đòi hỏi truyền thông minh bạch. Chính quyền cần công bố rộng rãi chi phí, lộ trình đầu tư, kết quả vận hành nhà máy… để người dân giám sát. Khi thấy rõ sự công bằng, người dân sẽ ủng hộ nhiều hơn. Việc Hà Nội dự kiến tăng phí rác từ năm 2025 là quyết định cần thiết, vừa để giảm gánh nặng ngân sách, vừa khuyến khích cộng đồng giảm thiểu chất thải. Song, cùng với đó, TP cần nhanh chóng triển khai phân loại rác tại nguồn, đầu tư hạ tầng xử lý hiện đại và đảm bảo tính minh bạch.

Người dân có quyền kỳ vọng: dịch vụ tốt hơn, sạch hơn, công bằng hơn. Khi phí rác gắn liền với chất lượng dịch vụ và lượng phát sinh thực tế, Hà Nội không chỉ giải quyết được bài toán ngân sách mà còn xây dựng được lối sống xanh, văn minh và bền vững cho tương lai.

Nguyễn Đăng