Xuất khẩu rau quả: 'Cảnh báo' từ thị trường chủ lực

Giảm tốc ngay từ đầu năm

Sau năm 2024 tăng trưởng ấn tượng, lập kỷ lục xuất khẩu hơn 7 tỷ USD, ngành rau quả Việt Nam khởi đầu năm 2025 với nhiều kỳ vọng sẽ tiếp tục duy trì đà bứt phá. Tuy nhiên, thực tế 3 tháng đầu năm cho thấy tín hiệu chững lại rõ rệt. Theo Hiệp hội Rau quả Việt Nam, kim ngạch xuất khẩu rau quả quý I/2025 chỉ đạt khoảng 1,1 tỷ USD, giảm 13,2% so với cùng kỳ năm trước.

Đáng chú ý, mức sụt giảm diễn ra liên tục trong cả 3 tháng đầu năm: Tháng 1 đạt 416 triệu USD (giảm 5,2%), tháng 2 đạt 303 triệu USD (giảm 6,5%) và tháng 3 tiếp tục giảm mạnh tới 10,5%. Đây là giai đoạn thường có nhu cầu tiêu thụ cao tại các thị trường châu Á nhờ dịp Tết Nguyên đán, nhưng kim ngạch vẫn đi xuống, cho thấy nguyên nhân không đơn thuần đến từ yếu tố mùa vụ.

Nguyên nhân chính dẫn đến đà suy giảm của xuất khẩu rau quả trong quý I/2025 đến từ thị trường Trung Quốc - đối tác chiếm hơn 66% tổng kim ngạch toàn ngành. Trong đó sầu riêng, mặt hàng chủ lực từng mang về hơn 2,2 tỷ USD trong năm 2024, từ chỗ là động lực tăng trưởng, nay lại trở thành nút thắt lớn nhất.

Bước sang năm 2025, Trung Quốc đồng loạt áp dụng biện pháp kiểm soát chặt chẽ với 100% lô sầu riêng nhập khẩu. Các chỉ tiêu về dư lượng cadimi và chất vàng O, trở thành điều kiện bắt buộc để thông quan. Việc siết kiểm nghiệm khiến nhiều doanh nghiệp Việt bị động, lúng túng trong khâu chuẩn bị hồ sơ kỹ thuật. Hệ quả là hàng loạt lô hàng bị kéo dài thời gian thông quan, thậm chí có những lô phải hủy hợp đồng hoặc trả về.

Vì vậy, một số doanh nghiệp xuất khẩu sầu riêng đã phải tạm ngưng giao dịch với thị trường này từ đầu quý. Tình trạng gián đoạn không chỉ khiến sản lượng hàng hóa bị ùn ứ, mà còn dẫn đến hệ lụy lớn về tài chính, hợp đồng, nhân công và kế hoạch sản xuất cho cả mùa vụ.

Sầu riêng - mặt hàng chủ lực đang gặp khó khăn trong xuất khẩu

Hệ lụy của sự lệ thuộc

Sự việc này cho thấy mức độ lệ thuộc lớn của rau quả Việt vào một thị trường duy nhất. Khi “trụ cột” là Trung Quốc bị siết lại, toàn ngành gần như mất điểm tựa. Trong khi đó, các thị trường có giá trị cao hơn như EU, Nhật Bản, Hàn Quốc, Mỹ - vốn có nhu cầu ổn định và sẵn sàng chi trả cho nông sản chất lượng lại chưa được khai thác hiệu quả. Nguyên nhân chủ yếu đến từ rào cản kỹ thuật, yêu cầu kiểm dịch khắt khe và đòi hỏi truy xuất nguồn gốc, bảo quản sau thu hoạch, vùng trồng chuẩn hóa, những yếu tố mà phần lớn doanh nghiệp Việt còn yếu.

Chia sẻ trên Báo Lao Động Thủ Đô ngày 23/3/2025, chuyên gia nông nghiệp, T.S Nguyễn Thị Hiền cho biết, thách thức hiện tại không chỉ đến từ Trung Quốc mà còn từ nhiều thị trường lớn khác trên thế giới. Các quốc gia nhập khẩu đang đồng loạt siết chặt các rào cản kỹ thuật, đặc biệt là các tiêu chuẩn về dư lượng tối đa thuốc bảo vệ thực vật (MRL), kiểm dịch thực vật và vệ sinh an toàn thực phẩm. Bà Hiền nhấn mạnh rằng việc đáp ứng các yêu cầu liên quan đến sâu bệnh, kim loại nặng và MRL đang là rào cản lớn nhất của rau quả Việt Nam trên con đường chinh phục thị trường quốc tế. Đồng thời, để hướng tới mục tiêu xuất khẩu bền vững, cần nhanh chóng khắc phục điểm yếu trong tổ chức chuỗi ngành hàng, nâng cao năng lực kiểm soát chất lượng và đầu tư vào hạ tầng hậu cần nông nghiệp.

Một số chuyên gia trong ngành cho rằng, năm 2024 thuận lợi nhờ cánh cửa mở chính ngạch từ Trung Quốc, nhưng sau thành tích đó là sự “lệch pha” giữa tăng trưởng xuất khẩu và khả năng kiểm soát chất lượng. Nhiều doanh nghiệp vẫn vận hành theo mô hình “mua gom - xuất nhanh”, chưa đầu tư đúng mức vào vùng nguyên liệu chuẩn, chưa có hệ thống kiểm nghiệm đạt tiêu chuẩn quốc tế. Một số đơn vị thậm chí còn chưa hiểu rõ các chỉ tiêu quan trọng như cadimi hay vàng O, vốn có thể khiến cả lô hàng bị từ chối dù đã đóng gói, vận chuyển đến cửa khẩu. Khi thị trường thay đổi quy định một cách nhất quán, chuỗi cung ứng của Việt Nam rơi vào thế bị động, thiếu phương án phản ứng nhanh và thiếu hạ tầng kỹ thuật để kiểm soát rủi ro.

Kim ngạch xuất khẩu rau quả quý I/2025 chỉ đạt khoảng 1,1 tỷ USD, giảm 13,2% so với cùng kỳ năm trước

Cần một lối đi chủ động và chuẩn hóa

Diễn biến trong quý I/2025 không phải là cú sụp đổ, nhưng rõ ràng là một bước hụt cần suy ngẫm. Nó phản ánh rõ thực tế rằng, đằng sau con số tăng trưởng ngoạn mục của năm 2024 là một mô hình tăng trưởng phụ thuộc vào cơ hội hơn là nội lực. Việc tăng trưởng dựa trên một thị trường “dễ tính” trong thời điểm thuận lợi khiến ngành dễ rơi vào thế bị động khi thị trường đảo chiều. Điều đáng lo ngại là tính bền vững vẫn chưa được cải thiện: Thiếu đầu tư vào công nghệ sau thu hoạch, thiếu sự phối hợp giữa doanh nghiệp, nông dân, cơ quan quản lý và khả năng thích ứng nhanh trước rào cản kỹ thuật ngày càng khắt khe từ các thị trường quốc tế.

Trong bối cảnh này, bài toán đặt ra cho ngành rau quả không phải là vận động nới lỏng quy định từ phía đối tác, mà là nâng chuẩn chính mình. Trước hết, cần tập trung chuẩn hóa từ gốc: Vùng nguyên liệu phải được kiểm soát, có mã số vùng trồng minh bạch, có cơ sở đóng gói đạt chuẩn và hệ thống kiểm nghiệm đủ năng lực đáp ứng tiêu chuẩn các thị trường khó tính. Công nghệ bảo quản, chế biến sâu và logistics cần được đầu tư đồng bộ để gia tăng giá trị và giảm tổn thất sau thu hoạch. Ngoài ra, ngành cần tái cấu trúc thị trường xuất khẩu theo hướng đa dạng hóa, giảm lệ thuộc vào một quốc gia, tập trung vào các khu vực có FTA với Việt Nam như EU, Hàn Quốc, Australia để ổn định đầu ra và nâng giá trị thương hiệu.

Cùng với đó, cần thiết lập hệ thống cảnh báo sớm về rào cản kỹ thuật, củng cố vai trò của các hiệp hội ngành hàng trong việc phổ biến quy định nhập khẩu, hỗ trợ doanh nghiệp cập nhật tiêu chuẩn mới và tiếp cận thị trường có chiến lược. Từ phía cơ quan quản lý, cần rút ngắn quy trình cấp mã số vùng trồng, khuyến khích đầu tư vào phân tích dư lượng, kiểm soát an toàn thực phẩm theo chuẩn quốc tế ngay tại chỗ thay vì chờ phản hồi từ nước nhập khẩu mới điều chỉnh.

Quý I/2025 là một cú trượt, nhưng cũng là cơ hội để toàn ngành rau quả nhìn lại chính mình. Nếu tiếp tục đi theo lối mòn phụ thuộc vào thị trường dễ tính và chưa chuẩn hóa quy trình sản xuất, ngành rau quả Việt Nam sẽ mãi trong tình trạng “phập phù” - tăng vọt một năm, lao dốc năm sau. Trong bối cảnh cạnh tranh khu vực ngày càng khốc liệt và tiêu chuẩn toàn cầu ngày một cao, điều đó không chỉ gây rủi ro cho doanh nghiệp mà còn làm mất cơ hội lớn của một ngành hàng vốn được đánh giá có tiềm năng xuất khẩu hàng đầu Việt Nam.

Nhật Hưng