Vai trò và dấu ấn phụ nữ Việt Nam trên 'bản đồ' kinh tế

Tiến sĩ Trần Lan Phương (thứ 2 từ phải sang), Phó Chủ tịch Hội LHPN Việt Nam, tham quan khu vực trưng bày sản phẩm cuộc thi “Phụ nữ khởi nghiệp sáng tạo và chuyển đổi xanh” năm 2024

Vai trò quan trọng của phụ nữ trong nền kinh tế

Báo cáo của Tổng cục Thống kê năm 2024 cho thấy, 63% phụ nữ Việt Nam đang tham gia lực lượng lao động, một tỷ lệ ấn tượng so với mức trung bình thế giới, theo Ngân hàng thế giới (World Bank).

Đây không chỉ là con số khẳng định sự tham gia mạnh mẽ của phụ nữ trong nền kinh tế, mà còn phản ánh sự đóng góp quan trọng của họ, nhất là trong các lĩnh vực chủ lực như dệt may, da giày, nông nghiệp, công nghệ, tài chính. Dệt may và da giày là hai ngành công nghiệp sử dụng nhiều lao động nhất tại Việt Nam.

Năm 2024, tổng kim ngạch xuất khẩu dệt may đạt 44 tỷ USD. Với khoảng 75% lao động là nữ, những bàn tay khéo léo, tỉ mỉ của họ đã tạo nên những sản phẩm chất lượng, đưa thương hiệu dệt may Việt Nam vươn xa trên thị trường quốc tế. Trong ngành nông nghiệp, phụ nữ đảm nhiệm vai trò quan trọng từ trồng trọt, chế biến, đóng gói đến xuất khẩu nông sản.

Ở các vùng đồng bằng, miền núi, tỷ lệ lao động nữ làm việc trong ngành nông nghiệp lên đến 70%, đóng vai trò nòng cốt trong sản xuất lúa gạo, cà phê, hồ tiêu, trái cây xuất khẩu. Họ không chỉ đảm bảo an ninh lương thực mà còn góp phần nâng cao giá trị nông sản Việt Nam trên thị trường thế giới.

Tuy nhiên, phụ nữ không chỉ đóng vai trò là lực lượng lao động sản xuất mà còn đang từng bước khẳng định vị thế trong giới doanh nhân và quản lý. Theo Báo cáo Năng lực cạnh tranh doanh nghiệp nhỏ và vừa 2024, tỷ lệ phụ nữ giữ vị trí quản lý và lãnh đạo doanh nghiệp chiếm khoảng 30%, một con số ấn tượng trong khu vực Đông Nam Á.

Theo Chỉ số Nữ doanh nhân của Mastercard (MIWE) được công bố vào năm 2020, Việt Nam xếp thứ 23 trên tổng số 58 quốc gia được chọn để đánh giá về tỉ lệ phụ nữ làm chủ doanh nghiệp.

Tại Việt Nam, phụ nữ hiện làm chủ hơn 100 nghìn doanh nghiệp vừa và nhỏ, chiếm 20% tổng số doanh nghiệp loại này. Tỷ lệ doanh nghiệp do phụ nữ làm chủ của Việt Nam được đánh giá đứng thứ hạng cao trong khu vực Đông Nam Á.

Đặc biệt, 51% doanh nghiệp Việt Nam hiện có phụ nữ nằm trong cơ cấu chủ sở hữu, cao hơn nhiều so với các quốc gia khác.

Bên cạnh những nữ doanh nhân thành đạt, sự phát triển mạnh mẽ của chuyển đổi số và kinh tế sáng tạo đang mở ra cơ hội mới cho phụ nữ, đặc biệt là những người khởi nghiệp từ quy mô nhỏ.

Công nghệ đã thay đổi hoàn toàn cách phụ nữ tiếp cận thị trường, mở ra cơ hội kinh doanh toàn cầu mà không bị giới hạn bởi không gian hay thời gian. Các nền tảng thương mại điện tử như Shopee, Tiki, Lazada, Amazon đã giúp hàng nghìn nữ doanh nhân khởi nghiệp thành công mà không cần đầu tư mặt bằng hay hệ thống phân phối truyền thống.

Sản phẩm trưng bày trong khuôn khổ cuộc thi “Phụ nữ khởi nghiệp sáng tạo và chuyển đổi xanh” năm 2024

Bên cạnh đó, sự phát triển của công nghệ tài chính (fintech) cũng đang giúp phụ nữ có nhiều cơ hội hơn trong việc quản lý tài chính cá nhân và doanh nghiệp. Các ứng dụng ngân hàng số, thanh toán điện tử đã giúp phụ nữ dễ dàng tiếp cận các dịch vụ tài chính, quản lý dòng tiền một cách linh hoạt và hiệu quả hơn.

Có thể thấy, phụ nữ Việt Nam không chỉ là lực lượng lao động chủ chốt trong nhiều ngành kinh tế, mà còn đang vươn lên mạnh mẽ trong vai trò lãnh đạo, khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo. Họ đang tận dụng triệt để những lợi thế của công nghệ, của nền kinh tế số để khẳng định vị thế trên thị trường.

Rào cản và thách thức

Mặc dù phụ nữ đóng góp ngày càng lớn cho nền kinh tế nhưng họ vẫn phải đối mặt với nhiều rào cản, trong đó đáng kể nhất là khoảng cách thu nhập, rào cản thăng tiến và hạn chế tiếp cận tài chính, công nghệ.

Theo đánh giá của Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) năm 2023, phụ nữ Việt Nam có mức lương trung bình thấp hơn nam giới khoảng 13%, dù cùng trình độ và vị trí công việc. Còn theo báo cáo của Tổng cục Thống kê, trong 9 tháng năm 2024, thu nhập bình quân tháng của lao động nam là 8,6 triệu đồng, cao gấp 1,34 lần thu nhập bình quân tháng của lao động nữ với mức 6,4 triệu đồng.

Các đại biểu tham quan khu vực trưng bày sản phẩm trong khuôn khổ cuộc thi “Phụ nữ khởi nghiệp sáng tạo và chuyển đổi xanh” năm 2024

Chênh lệch này xuất phát từ nhiều nguyên nhân, trong đó có tư duy truyền thống vẫn cho rằng nam giới là trụ cột kinh tế chính, trong khi phụ nữ thường bị đánh giá thấp hơn về khả năng đảm nhiệm các vị trí quan trọng.

Bên cạnh đó, phụ nữ còn phải đối mặt với rào cản về mặt xã hội. Nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng, phụ nữ khi làm lãnh đạo thường phải chứng minh năng lực gấp đôi so với nam giới.

Họ bị đánh giá không chỉ bởi hiệu suất công việc mà còn bởi tiêu chuẩn về hình ảnh, giao tiếp, cách ứng xử. Cũng vì định kiến này, phụ nữ gặp nhiều khó khăn hơn trong việc thăng tiến lên các vị trí lãnh đạo cấp cao.

Áp lực từ trách nhiệm gia đình cũng khiến nhiều phụ nữ khó toàn tâm cho sự nghiệp như nam giới. Một khảo sát từ World Bank cho thấy, phụ nữ thường phải gánh vác trách nhiệm gia đình nhiều hơn so với nam giới, khiến họ bị hạn chế cơ hội học tập nâng cao kỹ năng, tham gia các mạng lưới kinh doanh quan trọng.

Những rào cản này không chỉ là vấn đề cá nhân của phụ nữ, mà còn là thách thức chung của xã hội trong việc xây dựng một nền kinh tế bình đẳng và phát triển bền vững.

Xu hướng và cơ hội

Dù vẫn còn những rào cản nhất định nhưng chưa bao giờ phụ nữ lại có nhiều cơ hội để bứt phá và khẳng định mình trong nền kinh tế như hiện nay. Cuộc cách mạng công nghệ 4.0, xu hướng số hóa, kinh tế tuần hoàn và nhu cầu phát triển bền vững đang mở ra một thời kỳ mới, nơi phụ nữ không chỉ là người tham gia, mà còn là người định hình tương lai của nền kinh tế Việt Nam.

Khởi nghiệp sáng tạo, kinh tế số và trí tuệ nhân tạo

Trong thời đại mà số hóa đang trở thành "xương sống" của nền kinh tế, phụ nữ đang tận dụng công nghệ để vượt qua những giới hạn truyền thống, tạo dựng chỗ đứng vững chắc trong thị trường lao động và kinh doanh.

Hợp tác xã nông nghiệp Tuấn Ngọc (phường Phú Hữu, thành phố Thủ Đức, TPHCM) do phụ nữ làm chủ. Ảnh: Thế Anh

Fintech (công nghệ tài chính) và thanh toán số đã giúp phụ nữ tiếp cận tài chính thuận lợi hơn bao giờ hết. Nếu như trước đây, nữ doanh nhân gặp khó khăn trong việc huy động vốn do thiếu tài sản thế chấp hoặc bị giới hạn quyền tiếp cận tín dụng, thì nay, nhờ vào sự phát triển của ví điện tử, ngân hàng số và các nền tảng gọi vốn cộng đồng, phụ nữ có thể dễ dàng huy động vốn để khởi nghiệp và mở rộng doanh nghiệp.

Bên cạnh đó, sự bùng nổ của nền kinh tế Gig (nền kinh tế linh hoạt, nơi người lao động tự do không bị ràng buộc bởi hợp đồng dài hạn) cũng mang lại nhiều cơ hội cho phụ nữ.

Các công việc tự do (freelancer) trong lĩnh vực thiết kế, sáng tạo nội dung, marketing số, giảng dạy trực tuyến… đang giúp phụ nữ, đặc biệt là những người còn "nặng gánh" việc nhà vẫn có thể chủ động kiếm thu nhập mà không cần từ bỏ trách nhiệm gia đình.

Không chỉ tham gia nền kinh tế số, phụ nữ Việt Nam đang đóng vai trò tiên phong trong làn sóng khởi nghiệp sáng tạo. Sự phát triển của thương mại điện tử và các nền tảng công nghệ đang giúp phụ nữ dễ dàng bắt đầu kinh doanh hơn bao giờ hết.

Không cần cửa hàng vật lý, không cần hệ thống phân phối truyền thống, nhiều nữ doanh nhân đã tận dụng các sàn thương mại điện tử để đưa sản phẩm của mình ra thị trường nội địa và quốc tế.

Một trong những xu hướng quan trọng nhất của nền kinh tế trong thập kỷ tới chính là sự phát triển mạnh mẽ của trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn (Big Data) và tự động hóa. Những công nghệ này đang thay đổi hoàn toàn cách chúng ta làm việc, kinh doanh và phát triển sản phẩm.

Theo báo cáo của Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF 2023), trong ngành công nghệ AI, chỉ có 22% lực lượng lao động là nữ. Điều này cho thấy vẫn còn một khoảng cách giới lớn trong ngành công nghệ cao.

Tuy nhiên, đây cũng là cơ hội để phụ nữ Việt Nam dấn thân vào lĩnh vực mới, phát triển các kỹ năng công nghệ số, đặc biệt là lập trình AI, phân tích dữ liệu và an ninh mạng.

Kinh tế xanh và Kinh tế tuần hoàn

Khi thế giới đang chuyển dịch mạnh mẽ sang mô hình kinh tế xanh và phát triển bền vững, phụ nữ không chỉ là người hưởng lợi từ xu hướng này, mà còn là những người tiên phong trong công cuộc thay đổi.

Theo báo cáo của Cơ quan Liên hợp quốc về bình đẳng giới và trao quyền cho phụ nữ (UN Women), phụ nữ có xu hướng ưu tiên các giải pháp kinh doanh bền vững hơn nam giới. Tại Việt Nam, các nữ doanh nhân đang đi đầu trong các lĩnh vực như thời trang tái chế, nông nghiệp hữu cơ, sản xuất nhựa sinh học, năng lượng sạch.

Không chỉ trong sản xuất, phụ nữ còn đi đầu trong phong trào tiêu dùng xanh. Theo các kết quả nghiên cứu, 65% phụ nữ kiểm soát chi phí hộ gia đình trong tổng chi tiêu toàn cầu (khoảng 40 nghìn tỷ USD).

Điều này cho thấy, phụ nữ là người có vai trò quan trọng tạo nên tổng cầu của nền kinh tế. Khảo sát năm 2023 của Nielsen IQ Việt Nam cho thấy, 80% người tiêu dùng Việt sẵn sàng chi trả nhiều hơn cho các sản phẩm có cam kết xanh và sạch, sản xuất từ những nguyên liệu thân thiện với môi trường.

Hội LHPN Việt Nam hỗ trợ phụ nữ nâng cao quyền năng kinh tế

Là tổ chức đại diện cho quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của phụ nữ, cùng với nỗ lực chung của hệ thống chính trị, trong những năm qua, Hội LHPN Việt Nam đã tích cực triển khai nhiều hoạt động thiết thực để hỗ trợ phụ nữ phát triển và nâng cao quyền năng kinh tế, trong đó tập trung hỗ trợ phụ nữ chuyển dịch sang kinh tế xanh, kinh tế số, kinh tế tập thể.

Theo đó, Hội LHPN Việt Nam đã triển khai nhiều giải pháp đa dạng, hiệu quả để nâng cao nhận thức, năng lực kinh tế nhằm hỗ trợ phụ nữ khởi nghiệp, phát triển doanh nghiệp, hợp tác xã, đồng hành cùng nữ doanh nhân phát triển kinh tế theo hướng tăng trưởng xanh và bền vững.

Nhiều sáng kiến, ý tưởng về sản xuất sạch, chế biến sạch, tiêu dùng sạch, mô hình phụ nữ sống xanh được phụ nữ cả nước hưởng ứng, trong đó có các nhóm phụ nữ dễ bị tổn thương, góp phần phát triển hệ sinh thái khởi nghiệp xanh.

Hội LHPN Việt Nam là đơn vị chủ trì thực hiện 2 Đề án Chính phủ về hỗ trợ phụ nữ khởi nghiệp và Hỗ trợ hợp tác xã do phụ nữ tham gia quản lý, tạo việc làm cho lao động nữ, đồng thời tham gia thực hiện một số cấu phần hỗ trợ phụ nữ nâng cao quyền năng kinh tế trong 3 Chương trình mục tiêu quốc gia của nước ta hiện nay.

Các cấp Hội LHPN Việt Nam đã có nhiều hoạt động hỗ trợ phụ nữ nâng cao năng lực ứng dụng công nghệ số trong sản xuất, kinh doanh và các lĩnh vực khác, góp phần thúc đẩy quá trình chuyển đổi xanh, chuyển đổi số.

Hội LHPN Việt Nam cũng là tổ chức chính trị - xã hội đầu tiên xây dựng Kế hoạch thực hiện Chiến lược tài chính toàn diện quốc gia và ký Chương trình phối hợp với Ngân hàng Nhà nước Việt Nam trong việc thực hiện các giải pháp, hoạt động hỗ trợ phụ nữ tiếp cận tài chính toàn diện, tài chính xanh để phát triển các mô hình sinh kế, mô hình sản xuất kinh doanh thân thiện môi trường.

Đồng thời, Hội LHPN Việt Nam đẩy mạnh kết nối với các tổ chức đại diện cho doanh nghiệp, doanh nhân nữ như Hiệp hội Nữ doanh nhân Việt Nam cùng triển khai các sáng kiến phát huy vai trò tiên phong của nữ doanh nhân trong phát triển kinh tế xanh.

Trong hai năm 2022 - 2023, hơn 55.226 phụ nữ đã được đào tạo về chuyển đổi số và tài chính xanh, giúp họ mở rộng cơ hội kinh doanh và tiếp cận thị trường toàn cầu… Những sáng kiến này không chỉ giúp phụ nữ khởi nghiệp, mà còn góp phần quan trọng vào phát triển kinh tế theo hướng bền vững tại Việt Nam.

***

Có thể thấy, sự chuyển dịch kinh tế sang số hóa, phát triển bền vững đang mở ra cơ hội lớn cho phụ nữ Việt Nam. Không chỉ là người tham gia, phụ nữ đang từng bước định hình xu hướng, tiên phong trong khởi nghiệp, đổi mới sáng tạo, trở thành lực lượng nòng cốt đồng hành cùng đất nước bước vào kỷ nguyên phát triển giàu mạnh, thịnh vượng và bền vững.

-----------------------------------

Tài liệu tham khảo

- Sách trắng về doanh nghiệp nhỏ và vừa do phụ nữ làm chủ (Ngân hàng Phát triển Châu Á (ADB) và Bộ Kế hoạch và Đầu tư, 2023).

- Giới và thị trường lao động ở Việt Nam - Báo cáo phân tích dựa trên số liệu Điều tra Lao động - Việc làm (ILO, 2021).

- Thống kê kinh tế - xã hội năm 2024 (Tổng cục Thống kê, 2024).

- Báo cáo Phụ nữ lãnh đạo trong doanh nghiệp năm 2024 (Grant Thornton Việt Nam, 2024)

TS. Trần Lan Phương - Phó Chủ tịch Hội LHPN Việt Nam