Trung Quốc vẫn kiểm soát chặt chẽ xuất khẩu đất hiếm dù hòa hoãn với Mỹ

Công nhân làm việc tại một mỏ đất hiếm ở huyện Nam Thành, tỉnh Giang Tây, Trung Quốc ngày 14/3/2012 - Ảnh: Reuters

Đất hiếm là một nhân tố quan trọng trong các cuộc đàm phán giữa Mỹ và Trung Quốc trong bối cảnh cạnh tranh địa chính trị giữa hai nền kinh tế ngày càng nóng. Ở thời điểm hiện tại, dù đang tạm “đình chiến” thương mại với Mỹ trong 90 ngày, Trung Quốc được cho là vẫn duy trì kiểm soát chặt chẽ xuất khẩu đất hiếm.

KHÔNG CÓ TÍN HIỆU NỚI LỎNG

Nằm trong thỏa thuận thương mại ban đầu đạt được tại Geneva, Thụy Sỹ cách đây gần hai tuần, cùng với việc tạm thời giảm thuế quan, Bắc Kinh cam kết tạm dừng hoặc dỡ bỏ các biện pháp trả đũa “phi thuế quan” đã áp đặt với hàng hóa Mỹ kể từ ngày 2/4. Điều này khiến các doanh nghiệp băn khoăn liệu cam kết này có áp dụng với các biện pháp kiểm soát xuất khẩu đối với 7 nguyên tố đất hiếm và sản phẩm liên quan mà Bắc Kinh đã áp đặt vào ngày 4/4 hay không.

Nam châm làm từ các nguyên tố đất hiếm này là vật liệu quan trọng để sản xuất mọi thứ từ iPhone, xe điện cho tới thiết bị quân sự như máy bay chiến đấu F-35 và hệ thống tên lửa. Hiện nay, nguồn cung vật liệu này trên thế giới gần như phụ thuộc hoàn toàn vào Trung Quốc.

Sau chuyến đàm phán tại Geneva tuần trước, Đại diện Thương mại Mỹ Jamieson Greer đã tìm cách xoa dịu những lo ngại xoay quanh vấn đề này. Trong một cuộc phỏng vấn với hãng tin Foxx News, ông đưa ra câu trả lời chắc chắn khi được hỏi về việc liệu Trung Quốc đồng ý dỡ bỏ hạn chế xuất khẩu đất hiếm như một phần của thỏa thuận “đình chiến” hay không.

“Có, Bắc Kinh đã đồng ý dỡ bỏ các biện pháp trả đũa đó”, ông Greer nói. “Nếu họ không làm vậy, chúng ta sẽ rơi vào một tình huống khác. Nhưng tôi cho rằng họ sẽ dỡ bỏ”.

Tuy nhiên, theo giới quan sát, hiện chưa có nhiều tín hiệu cho thấy Trung Quốc sẽ dỡ bỏ các biện pháp kiểm soát xuất khẩu đất hiếm mới áp đặt đó. Thậm chí, nhà chức trách nước này dường như còn đẩy mạnh thực thi và tăng cường giám sát.

Theo các biện pháp kiểm soát này, Bắc Kinh không cấm hoàn toàn việc xuất khẩu nhưng yêu cầu mỗi lô hàng xuất khẩu phải được chính phủ cấp phép. Điều này khiến quy trình xuất khẩu kéo dài, làm dấy lên lo ngại về tác động nghiêm trọng tới nhiều ngành công nghiệp từ ô tô cho tới quân sự tại Mỹ.

“Cơ chế xuất khẩu đất hiếm mới của Trung Quốc có thể sẽ còn được duy trì trong dài hạn. Điều này mang lại cho Bắc Kinh lợi thế trong các cuộc đàm phán thương mại trong tương lai với Mỹ”, bà Gracelin Baskaran, giám đốc Chương trình an ninh khoáng sản quan trọng tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược Quốc tế (CSIS), nhận xét.

Theo bà, nếu Mỹ lại thay đổi chính sách thuế quan, Trung Quốc có thể dễ dàng triển khai các quy định kiểm soát. Ngoài ra, cơ chế cấp phép xuất khẩu đất hiếm của Bắc Kinh được thiết kế linh hoạt, cho phép nhà chức trách trao quyền quyết định doanh nghiệp hay quốc gia nào được phép tiếp cận nguồn khoáng sản đất hiếm và nam châm của nước này ở bất kỳ thời điểm nào.

Sau cuộc đàm phán ở Geneva, Bộ Thương mại Trung Quốc đã đưa 28 doanh nghiệp Mỹ ra khỏi danh sách kiểm soát xuất khẩu các mặt hàng lưỡng dụng - dùng trong cả lĩnh vực dân sự và quân sự. Bộ này cũng đồng thời đưa 17 doanh nghiệp khác của Mỹ ra khỏi một danh sách đen bị hạn chế thương mại và đầu tư vào Trung Quốc. Tuy nhiên, Bộ Thương mại Trung Quốc không đề cập tới bất kỳ sự thay đổi nào với quy định kiểm soát xuất khẩu khoáng sản đất hiếm và nam châm.

KHÔNG ĐẢO NGƯỢC CHỦ TRƯƠNG

Tại cuộc họp báo thường kỳ vào thứ Sáu tuần trước, người phát ngôn của cơ quan này nói rằng bà “không có thông tin nào để chia sẻ” về việc liệu Trung Quốc có dỡ bỏ kiểm soát xuất khẩu đất hiếm hay không.

Thay vào đó, Bắc Kinh đã triển khai một chiến dịch trấn áp hoạt động buôn lậu khoáng sản quan trọng – gồm một loạt khoáng sản trong đó có đất hiếm.

Ngày 12/5, ngày mà Mỹ và Trung Quốc đạt được thỏa thuận giảm thuế quan, các cơ quan quản lý xuất khẩu của Trung Quốc đã triệu tập một cuộc họp với cơ quan chức năng của các tỉnh giàu khoảng sản nhằm “ngăn chặn tình trạng xuất lậu khoáng sản chiến lược” ra nước ngoài, đồng thời “tăng cường giám sát trên mọi mắt xích của chuỗi sản xuất và cung ứng”.

Một tàu chở quặng sắt tại Cảng Thanh Đảo, tỉnh Sơn Đông, Trung Quốc, ngày 6/3/2025 - Ảnh: Getty Images

Cùng ngày, trong bài đăng trên mạng xã hội, Yuyuan Tantian - tài khoản liên kết với đài truyền hình nhà nước CCTV, cho biết các biện pháp kiểm soát xuất khẩu đất hiếm của Trung Quốc vẫn đang được thực thi.

Vài tuần sau thỏa thuận hòa hoãn, Trung Quốc bắt đầu cấp phép xuất khẩu nam châm đất hiếm. Theo các chuyên gia, động thái này cho thấy cơ chế cấp phép mới đã được đưa vào triển khai, chứ không phải các biện pháp hạn chế đã được dỡ bỏ.

Chia sẻ với hãng tin CNN, hai công ty sản xuất nam châm đất hiếm của Trung Quốc cho biết họ mới nhận được giấy phép xuất khẩu các sản phẩm có chứa dysprosi và terbi. Đây là hai nguyên tố có tác dụng làm tăng khả năng chịu nhiệt trong các loại nam châm hiệu suất cao dùng trong ngành công nghiệp ô tô, hàng không vũ trụ và quân sự.

Theo các công ty này, giấy phép được cấp cho mỗi lô hàng và không tái sử dụng được. Một trong hai công ty này nhận được giấy phép đầu tiên là cho một lô hàng xuất khẩu sang Đông Nam Á. Sau đó, công ty nhận được vài giấy phép khác để xuất khẩu sang châu Âu, bao gồm lô hàng cho nhà sản xuất ô tô Đức Volkswagen.

“Chúng tôi chưa thấy tín hiệu nào cho thấy hệ thống kiểm soát xuất khẩu sẽ được nới lỏng”, một nguồn tin thân cận trong công ty này tiết lộ với CNN.

Trong khi đó, Volkswagen cho biết các nhà cung cấp Trung Quốc của họ chỉ nhận được một số lượng giấy phép hạn chế để xuất khẩu.

Theo bà Baskaran của CSIS, thay vì dỡ bỏ biện pháp kiểm soát xuất khẩu đất hiếm, Trung Quốc đã đưa 28 công ty Mỹ ra khỏi danh sách kiểm soát xuất khẩu. Điều đó có nghĩa là các doanh công ty này, chủ yếu là doanh nghiệp hàng không vũ trụ và quốc phòng, không còn bị cấm tiếp cận các vật liệu lưỡng dụng từ Trung Quốc nữa. Và các nhà cung cấp Trung Quốc của họ giờ đây có thể nộp đơn xin cấp phép xuất khẩu nam châm đất hiếm. Tuy nhiên, liệu Bắc Kinh có cấp phép để doanh nghiệp trong nước xuất khẩu cho các doanh nghiệp quốc phòng Mỹ hay không lại là chuyện khác.

“Các biện pháp kiểm soát đất hiếm của Trung Quốc được thiết kế để nhắm mục tiêu cụ thể vào ngành quốc phòng Mỹ. Tôi cho rằng Bắc Kinh sẽ không đảo ngược chủ trương này”, ông Thomas Kruemmer, giám đốc công ty cung ứng khoáng sản và kim loại Ginger International Trade and Investment, nhận định.

Theo các quy định mới, doanh nghiệp xuất khẩu Trung Quốc phải cung cấp thông tin về khách hàng sử dụng đầu cuối của đất hiếm trong đơn xin cấp phép. Quy trình cấp phép kéo dài tối đa 45 ngày và nhà chức trách hoàn toàn có lựa chọn từ chối cấp phép.

Nhiều thập kỷ qua, Mỹ và các quốc gia khác trên thế giới phụ thuộc vào nguồn cung khoáng sản đất hiếm của Trung Quốc. Khai thác và chiết xuất đất hiếm là một quy trình phức tạp, tốn kém và gây ô nhiễm môi trường. Trung Quốc hiện chiếm khoảng 61% sản lượng đất hiếm được khai thác trên toàn cầu. Nhưng ở khâu chế biến, nước này kiểm soát 92% nguồn cung - theo tính toán của Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA).

Đức Anh