Thành phố Lào Cai nhiều lần được chọn là trung tâm tỉnh lỵ trong quá trình thay đổi địa giới hành chính

Lào Cai là vùng đất có bề dày lịch sử. Trên địa bàn thành phố Lào Cai đã phát hiện nhiều hiện vật khảo cổ học, khẳng định vùng đất này từ rất sớm đã xuất hiện con người cư trú, hình thành nên các giá trị văn hóa, văn minh.

Địa giới hành chính thành phố Lào Cai trong thời kỳ phong kiến tự chủ

Hình vẽ thành cổ Lao Kay năm 1885 - 1890. Ảnh: Bảo tàng tỉnh Lào Cai

Thời phong kiến tự chủ, địa bàn Lào Cai luôn biến đổi với tên gọi khác nhau. Thời nhà Lý chia nước ta thành 24 lộ, dưới lộ có các phủ, châu, Lào Cai thuộc trại Quy Hóa của châu Đăng.

Thời Trần, Lào Cai thuộc trại Quy Hóa, lộ Đà Giang. Cuối đời Trần, năm Quang Thái thứ 10 (năm 1397), Hồ Quý Ly làm Phụ chính Thái sư, đã thay đổi chế độ hành chính, chuyển các lộ, phủ thành trấn. Vùng đất Lào Cai thuộc huyện Văn Bàn, huyện Thủy Vĩ của châu Quy Hóa, trấn Thiên Hưng. Vùng đất thành phố Lào Cai ngày nay thuộc huyện Thủy Vĩ. Từ đây, vùng đất huyện Văn Bàn và thành phố Lào Cai chính thức trở thành đơn vị hành chính cấp huyện.

Năm Quang Thuận thứ 7 (năm 1466), vua Lê Thánh Tông chia nước ta thành 12 đạo thừa tuyên, đổi lộ thành phủ, đổi trấn thành châu. Địa phận Lào Cai thuộc châu Văn Bàn, châu Thủy Vĩ, phủ Quy Hóa, thừa tuyên Hưng Hóa và một phần châu Lục Yên (thuộc thừa tuyên Tuyên Quang).

Thời nhà Nguyễn, đời Vua Gia Long, về cơ bản vẫn giữ nguyên hệ thống quan chế và cơ cấu chính quyền trung ương giống như các triều đại trước đó. Thời kỳ này, vùng đất thành phố Lào Cai gồm các đơn vị: Trại Nam Lô thuộc động Sơn Yêu, trại Bảo Thắng gồm toàn bộ phường Lào Cai ngày nay, vạn Bảo Thắng (vùng ven sông từ Vạn Hòa đến Phố Mới), động Cam Đường (toàn bộ xã Cam Đường cũ); động Hoa Quán (vùng Đồng Tuyển và Duyên Hải).

Để nhất thể hóa các đơn vị hành chính trong cả nước, năm 1831 - 1832, Vua Minh Mệnh thực hiện một cuộc cải cách hành chính lớn, theo đó, bỏ các tổng trấn, đổi các dinh, trấn thành tỉnh và đây là lần đầu tiên đơn vị hành chính “tỉnh” xuất hiện ở Việt Nam. Cả nước được chia thành 31 tỉnh, vùng đất Lào Cai thuộc tỉnh Hưng Hóa. Năm Minh Mệnh thứ 19 (năm 1836), vùng đất thành phố Lào Cai có các đơn vị hành chính: Xã Cam Đường, trại Phú An, trại Làng Pha, xã Nam Lô, phố Minh Hương (Phố Tèo), phố Bảo Thắng (phường Lào Cai và Phố Mới), vạn Bảo Thắng (Vạn Hòa và một phần Phố Mới), một phần xã Lạc Sơn (vùng Nhạc Sơn, Cốc Lếu, Kim Tân, Bắc Cường), một phần xã Hoa Quán (vùng Đồng Tuyển, Duyên Hải). Đời Vua Đồng Khánh, vùng đất thành phố Lào Cai có các đơn vị: Xã Cam Đường, xã Làng Pha, trại Nam Lô, vạn Bảo Thắng, phố Bảo Thắng, phố Minh Hương, một phần xã Lạc Sơn (vùng Nhạc Sơn, Cốc Lếu, Kim Tân, Bắc Cường, Nam Cường, Cốc San), một phần xã Đông Quán (Đồng Tuyển, Cốc Lếu, Duyên Hải).

Địa giới hành chính thành phố Lào Cai dưới thời Pháp thuộc

Trong quá trình cai trị, người Pháp đã nhiều lần điều chỉnh, chia tách và thành lập tỉnh mới ở Việt Nam. Từ 31 tỉnh thời Nguyễn độc lập, người Pháp đã tách và đặt thêm 26 tỉnh nữa. Vùng đất thành phố Lào Cai được người Pháp quy hoạch và xây dựng thành trung tâm đô thị Đạo quan binh số 4 Lao Kay. Sau khi chiếm được nước ta, ngày 29/8/1891, thực dân Pháp chia các vùng thượng du Bắc Kỳ thành các đạo quan binh, áp dụng chế độ quân quản, Lào Cai thuộc Đạo quan binh số 4, đóng lỵ sở tại Sơn La. Ngày 3/10/1896, Toàn quyền Đông Dương ban hành nghị định chuyển lỵ sở Đạo quan binh số 4 về Lào Cai. Vùng đất Lão Nhai trước đây, nay là thành phố Lào Cai trở thành trung tâm Đạo lỵ quan binh số 4 bao gồm xã Nam Lô, phố Bảo Thắng, vạn Bảo Thắng, xã Cam Đường, xã Lạc Sơn (Nhạc Sơn), xã Đồng Quán. Nhằm củng cố Đạo lỵ quan binh 4, ngày 22/2/1902, trung tâm đạo lỵ được nâng cấp thành trung tâm đô thị Lào Cai.

Để mở rộng đô thị, đáp ứng nhu cầu của đô thị tỉnh lỵ, người Pháp quy hoạch trung tâm đô thị Lào Cai hai lần: Năm 1904, tiến hành quy hoạch lần thứ nhất, tăng gấp 15 lần so với trước. Ngày 26/11/1905, khánh thành khu chợ mới Cốc Lếu; ngày 1/2/1906, đường sắt Lào Cai - Hải Phòng dài 390 km nối liền hải cảng với cửa khẩu Lào Cai được khơi thông.

Xây dựng lại cầu Hồ Kiều, nối Lào Cai (Việt Nam) với Hà Khẩu (Vân Nam - Trung Quốc). Ảnh: Bảo tàng tỉnh Lào Cai

Đến cuối năm 1906, hệ thống hạ tầng của trung tâm hành chính Đạo quan binh số 4 Lao Kay cơ bản đã hình thành.

Sau hơn 20 năm thực hiện chế độ quân quản (1886 - 1907), tình hình mọi mặt đã tạm ổn định. Hệ thống giao thông nối liền các địa phương với nhau đã được hình thành tạo tiền đề phát triển kinh tế - xã hội. Vì vậy, các địa phương thuộc địa phận Hưng Hóa liên tiếp tách ra thành lập tỉnh dân sự, trong đó có tỉnh Lào Cai. Ngày 12/7/1907, Toàn quyền Đông Dương ban hành Nghị định bãi bỏ đạo quan binh 4 Lao Kay để thành lập tỉnh dân sự Lao Kay.

Vùng đất thành phố Lào Cai được chọn là thị xã tỉnh lỵ. Ngày 12/6/1935, sân bay Lào Cai được khánh thành; tuyến đường sắt Lào Cai - Hải Phòng, đường bộ Lào Cai đi Sa Pa và các tuyến đi các huyện đi vào hoạt động. Cửa khẩu Lào Cai tiếp tục hoạt động, trở thành nơi giao thương quan trọng.

Sự thay đổi của các đơn vị hành chính thị xã Lào Cai và thị xã Cam Đường từ sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945 đến nay

Cách mạng Tháng Tám năm 1945 thành công, nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa được thành lập. Theo Hiến pháp năm 1946, các đơn vị hành chính của Việt Nam được phân thành bốn cấp, ngoài cấp xã, huyện, tỉnh như sau này thì vẫn còn có cấp bộ (cả nước có 3 bộ: Bắc Bộ, Trung Bộ, Nam Bộ). Cấp phủ, châu bị bãi bỏ. Lào Cai là 1 trong 69 tỉnh của cả nước.

Thị xã Cam Đường thành lập (1963 - 4/1979): Do nhu cầu phát triển khu công nghiệp mỏ apatit, ngày 11/2/1963, Hội đồng Chính phủ ban hành Quyết định số 12/CP thành lập thị xã Cam Đường.

Vùng đất thị xã Lào Cai (cũ): Năm 1954, hòa bình lập lại, thị xã Lào Cai điều chỉnh lại địa giới hành chính khu phố, chia thị xã thành 10 khu: Lào Cai, Trần Hợp, Cốc Lếu, Sơn Đạo, Đồng Tuyển, Duyên Hải, Cầu Đen, Kim Hải, Tân Ấp A, Tân Ấp B. Cuối năm 1955, thị xã Lào Cai một lần nữa điều chỉnh địa giới hành chính; xóa bỏ tên tiểu khu Kim Hải điều chỉnh lại địa giới hành chính, sáp nhập khu Kim Hải với thôn Tân Ấp A, B ở cuối sân bay Cốc Lếu. Lấy từ “Kim”, từ đầu của địa danh khu phố “Kim Hải” đem ghép với từ “Tân” từ đầu của địa danh thôn “Tân Ấp” thành lập khu Kim Tân, thay cho khu Kim Hải.

Ngày 1/11/1960, tại Đại hội Đảng bộ thị xã Lào Cai lần thứ I ban hành Nghị quyết sáp nhập 10 khu thành 4 khu phố là: Lào Cai, Cốc Lếu, Kim Tân, Duyên Hải. Bốn khu phố trên trực thuộc thị xã Lào Cai một thời gian dài cho đến ngày nổ ra cuộc chiến tranh bảo vệ biên giới phía Bắc tháng 2/1979.

Ngày 1/1/1976, 3 tỉnh Lào Cai, Yên Bái, Nghĩa Lộ sáp nhập thành tỉnh Hoàng Liên Sơn, thị xã Lào Cai trở thành thị xã tỉnh lỵ của tỉnh Hoàng Liên Sơn, bao gồm 4 phường Cốc Lếu, Duyên Hải, Kim Tân, Lào Cai và 2 xã: xã Nam Cường, Vạn Hòa.

Thị xã Lào Cai và thị xã Cam Đường sáp nhập (4/1979 - 8/1992): Cuộc chiến tranh bảo vệ biên giới phía Bắc tháng 2/1979 kết thúc, ngày 17/4/1979, Hội đồng Bộ trưởng ban hành Nghị định số 168-NĐ/HĐBT sáp nhập hai thị xã Lào Cai và Cam Đường thành một thị xã, lấy tên là thị xã Lào Cai, thuộc tỉnh Hoàng Liên Sơn.

Tái lập thị xã Cam Đường và thị xã Lào Cai (8/1992 - 11/2002): Ngày 1/10/1991, tỉnh Lào Cai được tái lập tách ra từ tỉnh Hoàng Liên Sơn, thị xã Lào Cai trở lại là tỉnh lỵ tỉnh Lào Cai.

Quảng trường, Hội trường lớn Lào Cai năm 1992. Ảnh: Bảo tàng tỉnh Lào Cai

Để thành phố Lào Cai có đủ các tiêu chí của đô thị loại I, theo đề nghị của địa phương, ngày 11/2/2020, Ủy ban Thường vụ Quốc hội ban hành Nghị quyết số 896/NQ-UBTVQH14 về việc sắp xếp các đơn vị hành chính cấp huyện, cấp xã thuộc tỉnh Lào Cai. Theo Nghị quyết, thành phố Lào Cai sắp xếp, điều chỉnh địa giới các đơn vị: Các phường Lào Cai, Duyên Hải, Kim Tân, Cốc Lếu, Pom Hán, Xuân Tăng, Bình Minh; xã Đồng Tuyển, xã Cốc San và thành lập xã Thống Nhất. Sau khi điều chỉnh địa giới, từ ngày 1/3/2020, thành phố Lào Cai có 282,13 km² diện tích tự nhiên và quy mô dân số là 130.671 người. Thành phố Lào Cai có 17 đơn vị hành chính cấp xã, gồm 10 phường: Bắc Cường, Bắc Lệnh, Bình Minh, Cốc Lếu, Duyên Hải, Kim Tân, Lào Cai, Nam Cường, Pom Hán, Xuân Tăng và 7 xã: Cam Đường, Cốc San, Đồng Tuyển, Hợp Thành, Tả Phời, Thống Nhất, Vạn Hòa.

Thành phố tỉnh lỵ Lào Cai hôm nay được xây dựng khang trang, hiện đại.

Như vậy, trải qua hàng nghìn năm lịch sử, vùng đất thành phố Lào Cai - nơi biên cương phía Bắc của Tổ quốc luôn được chính quyền Trung ương các thời kỳ coi trọng, là nơi “phên giậu” có vị trí trọng yếu cả về kinh tế - chính trị - quốc phòng - an ninh. Ngày nay, thành phố Lào Cai là thành phố tỉnh lỵ, trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa của tỉnh Lào Cai, đồng thời là đô thị hạt nhân trong hệ thống các đô thị của tỉnh, cũng như tổng thể hệ thống các đô thị của toàn quốc.

Trần Thị Nguyệt