Thách thức thuế quan và bài toán sống còn cho xuất khẩu Việt Nam

Sản xuất mặt hàng may mặc xuất khẩu tại Tổng công ty May 10 - CTCP. Ảnh: Khắc Kiên

Sụt giảm đơn hàng, tín hiệu rõ ràng từ thị trường

Theo báo cáo mới nhất từ S&P Global, tháng 5 vừa qua, chỉ số Nhà Quản trị Mua hàng (PMI) của ngành sản xuất Việt Nam tiếp tục duy trì dưới ngưỡng 50 điểm, mốc thể hiện sự co hẹp trong hoạt động sản xuất lần thứ hai liên tiếp, chỉ đạt mức 49,8 điểm. Nguyên nhân chủ yếu là do nhu cầu suy yếu và tác động từ các chính sách thuế quan, đặc biệt là từ Mỹ.

Cụ thể, đầu tháng 4, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã công bố áp thuế đối ứng với một loạt quốc gia có thặng dư thương mại với Mỹ, trong đó, Việt Nam có thể phải chịu mức thuế lên tới 46%. Đối với các doanh nghiệp (DN) xuất khẩu, đây không còn là mối lo ngại mang tính dự báo, mà đã trở thành hiện thực khi số lượng đơn hàng mới, đặc biệt từ các thị trường xuất khẩu chủ lực như Mỹ, có dấu hiệu giảm mạnh.

“Chính sách thuế quan của Mỹ tuy đã ổn định hơn trong tháng 5, nhưng tâm lý DN vẫn hết sức thận trọng” - Giám đốc Kinh tế tại S&P Global Market Intelligence, Andrew Harker nhận định và cho biết, việc đơn hàng xuất khẩu mới tiếp tục giảm sâu đã kéo theo sự sụt giảm trong tổng đơn hàng và khiến niềm tin kinh doanh trở nên mong manh.

Ngành da giày, một trong những trụ cột xuất khẩu của Việt Nam đang chịu áp lực lớn. Việt Nam hiện là quốc gia đứng thứ ba thế giới về sản xuất giày dép (1,4 tỷ đôi/năm) và đứng thứ hai về xuất khẩu (1,3 tỷ đôi/năm). Thế nhưng, theo Phó Chủ tịch kiêm Tổng Thư ký Hiệp hội Da giày và Túi xách Việt Nam, Phan Thị Thanh Xuân, ngành đang đối mặt với ba thách thức chính: rủi ro từ chính sách thuế quan của Mỹ, sự phụ thuộc lớn vào nguyên liệu nhập khẩu và các tiêu chuẩn khắt khe về phát triển bền vững từ EU.

Bên cạnh đó, ngành dệt may cũng trong tình cảnh tương tự. Phó Chủ tịch Hiệp hội Dệt may Việt Nam, Trương Văn Cẩm cho biết, Mỹ vẫn là thị trường xuất khẩu lớn nhất của ngành, chiếm hơn một phần ba tổng kim ngạch trong năm 2024. Tuy nhiên, áp lực cạnh tranh từ Trung Quốc, Ấn Độ, Bangladesh và Indonesia ngày càng khốc liệt, đặc biệt khi nhiều quốc gia có lợi thế về thuế quan hơn Việt Nam trong quan hệ thương mại với Mỹ.

Số liệu từ Cục Hải quan Việt Nam cho thấy, trong nửa đầu tháng 5, tổng giá trị hàng hóa xuất khẩu chỉ đạt 16,88 tỷ USD, giảm 18,3% so với kỳ 2 tháng 4. Đáng chú ý, mức giảm này tập trung ở các nhóm hàng công nghiệp chế biến, vốn là động lực chính của nền kinh tế. Nguyên nhân không chỉ đến từ thuế quan và chi phí đầu vào mà còn bởi tình trạng trì trệ trong chuỗi cung ứng toàn cầu, sự chậm phục hồi từ các thị trường lớn như Mỹ, EU và Trung Quốc, cũng như các yêu cầu khắt khe về quy tắc xuất xứ và tiêu chuẩn môi trường. Kết quả là cán cân thương mại thâm hụt 2,32 tỷ USD, mức sâu nhất kể từ đầu năm. Đây là lời cảnh tỉnh rõ ràng về sự mong manh trong hoạt động thương mại quốc tế của Việt Nam trước các biến động từ bên ngoài.

Tình huống giả định và những kịch bản ứng phó

Chuyên gia Kinh tế trưởng của BIDV, TS Cấn Văn Lực cảnh báo, nếu không đạt được tiến triển trong đàm phán với Mỹ trước đầu tháng 7, xuất khẩu của Việt Nam có thể giảm từ 22 – 24 tỷ USD, tương đương mức sụt giảm 5 – 6% so với kịch bản thông thường. Tuy nhiên, ông Cấn Văn Lực cho rằng, vẫn có cơ hội để giảm thiểu thiệt hại. Nếu Việt Nam đạt được thỏa thuận với Mỹ để mức thuế đối ứng chỉ dao động từ 20 – 25% thay vì 46%, mức giảm xuất khẩu có thể chỉ còn từ 6 – 7,5%. Trong kịch bản tích cực nhất, nếu Mỹ duy trì mức thuế 10% như hiện tại tương tự với 126 quốc gia khác thì xuất khẩu sẽ không bị ảnh hưởng đáng kể.

Không chỉ chờ đợi các động thái chính sách, bản thân DN cũng cần nhanh chóng thay đổi để thích ứng. Theo bà Phan Thị Thanh Xuân, cần đẩy mạnh hỗ trợ DN nghiên cứu thị trường, xây dựng cơ sở dữ liệu xuất khẩu và đặc biệt đầu tư vào nguồn nhân lực, nhất là trong khâu marketing, thiết kế, quản trị chuỗi cung ứng. Ngoài ra, chuyển đổi số và đổi mới sáng tạo sẽ là chìa khóa giúp DN bứt phá trong bối cảnh khó khăn. Việc ứng dụng các công nghệ như AI, Big Data, blockchain hay tổ chức các hội chợ trực tuyến sẽ mở ra hướng tiếp cận khách hàng quốc tế hiệu quả và tiết kiệm chi phí hơn. Đồng thời, cần thu hút đầu tư vào các trung tâm cung ứng nguyên phụ liệu trong nước để giảm phụ thuộc vào nguồn nhập khẩu và chủ động hơn trong sản xuất.

Tham tán Thương mại Việt Nam tại Mỹ, Đỗ Ngọc Hưng chia sẻ rằng, dù Mỹ đang thực hiện chính sách thuế nhằm bảo hộ sản xuất trong nước, thực tế ngành da giày và dệt may tại Mỹ khó có thể tự chủ hoàn toàn do đặc điểm thâm dụng lao động và yêu cầu cao về công nghệ sản xuất. Ông Đỗ Ngọc Hưng cho biết, chính quyền Mỹ đang ưu tiên phát triển các lĩnh vực công nghệ cao như chip, máy tính, quốc phòng… chứ không tập trung vào ngành may mặc hay giày dép. Điều này mở ra cơ hội để Việt Nam tiếp tục duy trì vai trò là nhà cung cấp lớn cho thị trường Mỹ nếu đáp ứng được các tiêu chuẩn về xuất xứ và phát triển bền vững.

Trước bối cảnh hiện nay, ông Đỗ Ngọc Hưng cho rằng, Bộ Công Thương và các cơ quan liên quan cần tăng cường đàm phán nhằm thiết lập cơ chế ổn định, dài hạn cho xuất khẩu sang Mỹ. Bên cạnh đó, cần hỗ trợ DN cập nhật quy định, tiêu chuẩn và đẩy mạnh xúc tiến thương mại quốc tế. Các địa phương cũng đóng vai trò quan trọng khi cần tạo môi trường đầu tư thuận lợi, phát triển hạ tầng phục vụ sản xuất và hậu cần. Đồng thời, hiệp hội ngành hàng cần phối hợp chặt chẽ với đối tác Mỹ để cập nhật chính sách, từ đó chủ động ứng phó với thay đổi.

Thách thức thuế quan là phép thử lớn đối với năng lực điều hành chính sách, sức chống chịu của DN và tầm nhìn dài hạn trong phát triển kinh tế. Việt Nam vẫn có nhiều dư địa để duy trì đà tăng trưởng xuất khẩu, nhưng điều đó đòi hỏi những bước đi linh hoạt, chiến lược và quyết liệt hơn từ cả Chính phủ và cộng đồng DN.

Nguyễn Đăng