Ông Trump và tương lai NATO: Mỹ không rút lui, nhưng không lãnh đạo

Tuy nhiên, thực tế cho thấy ông Trump không nhất thiết phải rời khỏi NATO để định hình lại liên minh này theo cách mà ông cho là hiệu quả hơn. Những phát biểu và hành động của ông chủ yếu xoay quanh việc yêu cầu các đồng minh chia sẻ công bằng hơn chi phí và trách nhiệm quốc phòng.

Tổng thống Mỹ Donald Trump - Ảnh: Newsweek

Rút khỏi NATO: Quy trình không đơn giản

Theo Điều 13 của hiệp ước NATO, để chính thức đưa Mỹ ra khỏi NATO, chính quyền Trump sẽ phải thông báo trước một năm và tham khảo ý kiến quốc hội. Đạo luật Quốc phòng năm 2023, được thúc đẩy bởi Thượng nghị sĩ, nay là Ngoại trưởng Mỹ Marco Rubio, quy định thêm rằng một tổng thống không thể đơn phương rút khỏi NATO nếu không có sự chấp thuận của hai phần ba Thượng viện hoặc một nghị quyết của quốc hội. Do đó, việc rút khỏi liên minh là rất phức tạp về mặt pháp lý và chính trị.

Thay vì đối đầu trực tiếp với quy trình pháp lý, các chuyên gia nhận định ông Trump có thể chọn cách gây ảnh hưởng bằng các hành động hoặc phát ngôn làm dấy lên nghi ngờ về cam kết của Mỹ đối với Điều 5 – điều khoản cốt lõi của NATO, quy định nghĩa vụ phòng thủ tập thể.

Một tuyên bố hoặc tín hiệu mơ hồ từ Washington rằng họ không cam kết vô điều kiện với Điều 5 có thể làm lung lay nền tảng lòng tin giữa các thành viên, vốn là yếu tố sống còn của liên minh. Theo phó giáo sư về an ninh và chiến lược quốc tế tại Đại học Exeter (Anh), David Blagden, chỉ cần sự nghi ngờ cũng đủ để đối phương tính toán lại và đồng minh cảm thấy không an toàn.

Gánh nặng chi tiêu quốc phòng

Một trong những điểm nhấn trong chính sách của Trump với NATO là yêu cầu các nước thành viên tăng chi tiêu quốc phòng. Ông nhiều lần nhấn mạnh rằng Mỹ sẽ không bảo vệ các quốc gia "không trả phần của mình", hàm ý về việc không thực hiện đúng cam kết chi ít nhất 2% GDP cho quốc phòng.

Trong khi nhiều quốc gia châu Âu chưa từng đạt được ngưỡng này trong nhiều năm, áp lực từ chính quyền Trump đã thúc đẩy các nước tăng ngân sách quốc phòng. Tuy nhiên, khi Tổng thống Trump và một số cố vấn đặt mục tiêu 5% GDP - cao hơn nhiều so với mức hiện hành - thì các nước châu Âu tỏ ra thận trọng vì e ngại tính khả thi.

Ông Trump cũng có thể thay đổi cách Mỹ hiện diện tại châu Âu. Thay vì duy trì lực lượng quy mô lớn, ông có thể rút bớt binh sĩ, tập trung vào khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương như tuyên bố chiến lược gần đây.

Một số học giả đề xuất mô hình "NATO ngủ đông", trong đó Mỹ rút lực lượng mặt đất khỏi châu Âu nhưng vẫn giữ lại năng lực răn đe hạt nhân và hải quân. Khoảng 100 đầu đạn hạt nhân chiến thuật của Mỹ vẫn đang được bố trí tại năm nước châu Âu, và lực lượng không quân bản địa được huấn luyện để triển khai chúng. Điều này cho thấy Mỹ chưa từng hoàn toàn rút cam kết an ninh.

Một động thái đáng chú ý khác là việc chính quyền Trump được cho là cân nhắc từ bỏ vai trò Tổng tư lệnh tối cao đồng minh tại NATO (SACEUR) – chức vụ quân sự cao nhất trong khối, truyền thống do Mỹ nắm giữ.

NBC News dẫn nguồn tin quốc phòng cho biết Lầu Năm Góc đang nghiên cứu khả năng hợp nhất một số bộ tư lệnh tác chiến, bao gồm sáp nhập Bộ tư lệnh châu Âu với Bộ tư lệnh châu Phi. Nếu thực hiện, đây có thể là tín hiệu rằng Mỹ tái định hình vai trò toàn cầu, nhưng vẫn giữ năng lực phản ứng chiến lược linh hoạt.

Từ bỏ vai trò lãnh đạo?

Việc Mỹ không tham gia một số cuộc tập trận lớn của NATO gần đây đã làm dấy lên câu hỏi về mức độ sẵn sàng chiến đấu và phối hợp. Dù không tham gia không đồng nghĩa với rút lui, việc giảm hiện diện có thể ảnh hưởng đến sự gắn kết chiến lược nội bộ NATO.

Trong lĩnh vực tình báo, Tổng thống Trump từng cắt viện trợ và chia sẻ thông tin với Ukraine trong bối cảnh căng thẳng với Nga, được cho là nhằm thúc đẩy Kyiv chấp nhận lệnh ngừng bắn. Một số quan sát cho rằng hành động này có thể tạo tiền lệ trong quan hệ với các đồng minh khác.

Tuy nhiên, các mối quan hệ chia sẻ tình báo như mạng lưới Five Eyes (Mỹ, Anh, Canada, Úc, New Zealand) vẫn được duy trì và xem là một trong những trụ cột của an ninh phương Tây. Sự thận trọng trong chia sẻ thông tin có thể phản ánh yêu cầu đảm bảo tính bảo mật và hiệu quả hơn là dấu hiệu của sự rạn nứt.

Thay vì khẳng định vai trò lãnh đạo vô điều kiện, ông Trump chọn cách tiếp cận thực dụng: cam kết đi kèm với điều kiện cụ thể. Điều này phù hợp với quan điểm rằng liên minh chỉ thực sự hiệu quả khi các thành viên cùng chia sẻ gánh nặng và hành động nhất quán.

Nhà lãnh đạo Mỹ từng phát biểu rằng “nếu các nước không làm phần việc của mình, Washington không thể cứ đơn phương gánh vác mọi chi phí”. Quan điểm này được nhiều cử tri Mỹ ủng hộ vì cho rằng Washington đã chịu quá nhiều trách nhiệm tài chính và quân sự trong nhiều thập kỷ.

Tín hiệu từ châu Âu và tương lai NATO

Các lãnh đạo châu Âu tuy thận trọng nhưng cũng đang tìm cách thích ứng. Tổng thư ký NATO Mark Rutte cho rằng Trump vẫn cam kết với Điều 5. Dù vậy, nhiều quốc gia đã bắt đầu củng cố năng lực phòng thủ độc lập, trong đó có Đức và Ba Lan - hai quốc gia được xem là trụ cột an ninh của EU.

Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky từng cảnh báo châu Âu không thể loại trừ khả năng Mỹ nói “không” trong một tình huống khẩn cấp, cho thấy những hoài nghi là có thật. Tuy nhiên, việc thảo luận nghiêm túc về tương lai NATO cũng cho thấy liên minh đang cố gắng thích nghi, chứ không đứng yên trước các thay đổi.

Tổng thống Trump có thể không rút Mỹ khỏi NATO theo nghĩa chính thức, nhưng ông có nhiều công cụ để tác động đến cách liên minh hoạt động, từ yêu cầu tăng chi tiêu, rút bớt lực lượng, tái cấu trúc lãnh đạo, cho đến thay đổi cách tiếp cận tình báo và ngoại giao.

Tuy nhiên, thay vì coi đây là dấu hiệu rút lui, có thể hiểu rằng chính quyền Trump đang tìm kiếm một NATO mạnh hơn, hiệu quả hơn và công bằng hơn về trách nhiệm. Việc đặt lại câu hỏi về cam kết, vai trò và chi phí là điều không thể tránh khỏi trong bất kỳ liên minh quốc tế nào tồn tại qua nhiều thế hệ.

Hoàng Vũ