Những phong tục dân gian độc đáo dịp tết Đoan ngọ

Mùng 5/5 âm lịch hằng năm được gọi với nhiều tên khác nhau như tết Đoan ngọ, Đoan dương, Đoan ngũ, Tết giữa năm…, hay cách gọi dân gian phổ biến nhất là tết diệt sâu bọ.

Ca dao Việt cũng có câu đề cập tới dịp Tết đặc biệt này: “Tháng Tư đong đậu nấu chè. Ăn tết Đoan ngọ trở về tháng Năm”.

Năm 2025, tết Đoan ngọ nhằm vào thứ 7 ngày 31/5 dương lịch.

Theo Trung tâm Bảo tồn di sản Thăng Long – Hà Nội, trong đời sống dân gian, dịp tết Đoan ngọ có khá nhiều phong tục độc đáo.

Một mâm cúng tết Đoan ngọ. Ảnh: Nguyễn Thơ

Phong tục thờ cúng các vị thần linh và tổ tiên:Tết Đoan ngọ là dịp để người dân dâng lên trời đất, thần linh, tổ tiên những sản vật trái cây đầu mùa với tấm lòng biết ơn và cầu mong mùa màng không bị sâu bọ phá hoại, con cháu mạnh khỏe, bình an.

Phong tục "diệt sâu bọ”: Tháng 5 âm lịch ở nước ta, thời tiết rất nóng nực, vi khuẩn, côn trùng phát triển, gây ra dịch bệnh cho con người. Theo quan niệm xưa, trong cơ thể người thường có “sâu bọ” trú ngụ, thường ngày chúng ẩn sâu trong bụng, chỉ vào mùng 5/5 âm lịch mới ngoi lên và phải dùng thức ăn để trừ bỏ.

Tại các gia đình, sáng sớm khi thức dậy, phải diệt sâu bọ ngay. Thông thường mọi người ăn 1 quả trứng luộc, một bát rượu nếp, bánh gio (bánh tro), bánh đa, chè kê... cho sâu bọ say, ăn tiếp trái cây có hương vị chua chát để sâu bọ chết.

Ngoài ra, người lớn còn uống rượu hùng hoàng hoặc rượu xương bồ, nước dừa. Trẻ nhỏ được bôi hùng hoàng vào trán, thóp, rốn hoặc cho uống một chút rượu hùng hoàng hay thần sa để trấn an, phòng khi sâu bọ bị diệt có thể gây phản ứng cho trẻ.

Phong tục đeo bùa tua, bùa túi, đeo chỉ ngũ sắc: Vào dịp tết Đoan ngọ xưa, người lớn thường đeo cho trẻ nhỏ chùm bùa ngũ sắc (bùa tua, bùa túi) ở ngực và buộc chỉ ngũ sắc ở cổ tay.

Các chùm bùa túi được may theo hình các loại quả (khế, đào, phật thủ, ớt, tỏi, hồng, na..), các con vật (cá, voi), các đồ vật (quạt, thẻ bài, khánh, túi...). Trong các túi bùa đựng hạt mùi khô, bột hùng hoàng.

Dân gian xưa tin rằng, chỉ ngũ sắc ứng với màu ngũ hành giúp trừ tà, bột hùng hoàng xua đuổi rắn rết, hạt mùi kỵ gió, trái cây ngụ ý diệt sâu bọ.

Túi bùa và chỉ ngũ sắc được bày bán trên phố Hàng Mụn (nay là phố Hàng Bút) hoặc dọc đường Cổ Ngư (nay là đường Thanh Niên). Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Vinh Phúc, làng Tây Hồ xưa vào dịp tết Đoan ngọ chuyên khâu túi thơm cho trẻ con.

Phong tục vào giờ Ngọ đi hái các loại thảo mộc về phơi khô làm trà và thuốc: Ở Việt Nam, ý nghĩa lớn nhất và sâu sắc nhất của tết Đoan ngọ chính là ngày “y dược toàn dân”.

Người xưa cho rằng, giờ Ngọ (11h-13h) vào ngày Đoan ngọ là dương khí thịnh nhất, dược tính trong các loài cây cỏ đạt đến mức cao nhất, nên thường đi hái về băm nhỏ, phơi khô dùng làm trà và thuốc chữa bệnh cho cả năm.

Phổ biến nhất là ngải cứu, đinh lăng, ích mẫu, tía tô, bồ công anh, sen, vông, vối, lạc tiên, diệp hạ châu, hoa nhài, hoa hòe...

Đặc biệt, dân gian còn lấy ngải kết hình con giáp treo trước cửa nhà để tránh đau ốm và trừ tà. Hiện nay, phong tục này vẫn còn duy trì ở một số khu vực nông thôn, đặc biệt là vùng đồi núi, nơi còn nhiều loài thảo mộc quý.

Trên mảnh đất kinh thành Thăng Long xưa đã hình thành nên các khu phố bán thuốc như phố Hàng Thuốc, phố Lãn Ông và làng trồng cây thuốc nam cổ “nghìn năm tuổi” là Đại Yên (Tây Hồ).

Các phong tục đặc sắc nêu trên đang được tái hiện tại không gian trưng bày tết Đoan ngọ ở Khu di sản Hoàng thành Thăng Long (Hà Nội), giúp người dân, du khách tiếp cận và cảm nhận được thêm nhiều nét độc đáo, ý nghĩa của tết Việt.

Bình Minh