Nhà thơ Đỗ Toàn Diện, tâm hồn vấp phải tiếng chim

Một số tác phẩm của nhà thơ Đỗ Toàn Diện.

Cho đến nay, nhà thơ Đỗ Toàn Diện đã in 16 tác phẩm thơ. Đỗ Toàn Diện có gửi cho tôi 6 tập, trong đó có tập thơ mới nhất là “Lên trời hái sao”, năm 2023.

Thơ là tiếng nói của tâm hồn. Khi nào thì người ta làm thơ? Ấy là lúc nhà thơ có nhu cầu nói chuyện với cô đơn trong lòng mình. Đọc thơ Đỗ Toàn Diện thấy “bản đồ tâm hồn” nhằng nhịt trong ông, quê hương thứ nhất, quê hương thứ hai, đồng đội, gia đình, đồng nghiệp. Điều này hiển lộ qua “Ước mơ nhà rông”, tập thơ xuất bản cách đây đã 15 năm. “Ước mơ nhà rông” được bố cục làm hai phần, gồm 45 bài thơ thì phần I có tiêu đề “Vùng đất và con người Tây Nguyên huyền thoại”, gồm 17 bài. Chắc chắn, Đỗ Toàn Diện viết để tri ân vùng đất đỏ bazan thừa nắng, thừa mưa, thừa gió đã cưu mang ông và gia đình, cho ông ký ức, sống và đam mê sáng tạo.

“Cao nguyên xanh trong câu thơ/ Bazan đỏ trong chiều tím/ Trường ca Đam San hùng vĩ/ Thấm vào lời ru cao nguyên” (Lời ru cao nguyên); đó là nơi “Chỉ có gió và gió/ Thổi bạc phếch mái đồi/ Đàn voi đi ngang trời/ Nhuộm bụi hồng tiền sử” (Gió trên đỉnh cao nguyên).

Yêu Tây Nguyên, chứng kiến sự thay đổi, nhà thơ Đỗ Toàn Diện thấy mừng; nhưng anh cũng đau đớn trước một Tây Nguyên đã và đang bị “sa mạc hóa”, các dòng sông khô khát, đá lở, đất sụt lún, rừng ngày càng bị thu hẹp... “Thơ không phản ánh hiện thực thì phản ánh cái gì” (nhà thơ Lê Tuấn Lộc), dẫu hiện thực đã được “khúc xạ” qua tâm hồn nhà thơ.

“Mùa nứt nẻ suối đầu nguồn trơ đá/ Nước lòng khe trốn biệt phương nào/ Lũ muông thú thét gào tìm nước/ Cơn gió phơn bỏng rát gió Lào” (Mất rừng), hoặc: “... Những tượng nhà mồ dần dần vắng bóng/ Rừng trụi trơ, muông thú cũng thưa dần/ Không còn hươu nai, công múa trong huyền thoại/ Rừng đã chìm vào tít tắp xa xăm” (Rừng Tây Nguyên).

Tây Nguyên là nơi sinh sống của nhiều cộng đồng dân tộc. Đây là một vùng văn hóa, đại diện là trường ca và sử thi; được coi như là những biên niên sử về quá trình hình thành và phát triển kinh tế, xã hội và cuộc sống cộng đồng của cư dân các tộc người trên dãy Trường Sơn. Cồng chiêng là hồn cốt Tây Nguyên và nhiều lễ hội mang màu sắc tâm linh, phồn sinh, phồn thực...

“... Trai gái M’nong nồng nàn ngất ngây/ Lời chiêng gọi bao bước chân vào nhịp/ Anh nắm tay em má ửng hồng da diết/ Cứ dâng mời Đắk R’lấp ngẩn ngơ say/ (Đêm hội Đắk R'lấp); hoặc: “... Vùng đất Buôn Đôn huyền bí thiêng liêng/ Còn ấp ủ trong miệng bầu, miệng ché/ Những dũng sĩ săn voi đã tạc vào dáng núi/ Khắc lên tượng gỗ nhà mồ” (Trên cầu treo Buôn Đôn).

Giữa phát triển và bảo tồn đang tạo ra nhiều “xung đột”. Qua thơ Đỗ Toàn Diện đã “phát lộ” bản sắc văn hóa Tây Nguyên đang có biểu hiện bị mai một, đời sống thôn dã ở buôn, làng với biết bao vẻ đẹp đang trước nguy cơ bị biến thái. “Tượng nhà mồ là những chứng nhân/ Giao thoa giữa hỗn mang và hiện tại/ Nhà rông, nét văn hóa Tây Nguyên vẫn muôn đời tồn tại/ Lưu giữ cho đời mơ ước của ngàn năm” (Ước mơ nhà rông). Nhà thơ Đỗ Toàn Diện nhận ra bản sắc văn hóa của vùng đất nơi anh sinh sống và mơ ước.

Đỗ Toàn Diện là nhà thơ của những cảm xúc từ đời sống. Mưa rừng hay nắng mùa khô đều quất vào tâm hồn lắm ưu tư, suy tư của anh mà thành thơ. Bên cạnh những bài thơ làm cho Tây Nguyên hiện lên huyền bí, óng ả, “Anh về miền bazan/ Gặp những chàng trai cô gái M'nong/ Đang vỡ đất cho mùa màng gieo hạt/ Gió đại ngàn vỡ lời đói khát/ Gọi mưa về cho mùa vụ tốt tươi” (Ký họa cao nguyên); còn là một Tây Nguyên khác với đời sống đầy thân phận: “Cha mẹ bận gùi nghèo khó lên nương/ Một mình chang chang đuổi theo đàn bò gặm nắng/ Khu rừng vắng cứ trơ trơ im lặng/ Lang thang heo hút lưng đồi” (Những đứa trẻ ở Ea Ytiêng).

Bao giờ những đứa trẻ con em đồng bào dân tộc bớt lấm lem, ấm cái bụng, được đến trường? Bao giờ thu hẹp được khoảng cách giàu nghèo. Qua thơ Đỗ Toàn Diện còn cho thấy biết bao vấn đề an sinh xã hội đặt ra. Để Tây Nguyên xanh, phát triển bền vững phải xanh mơ ước, xanh tâm hồn.

***

Đỗ Toàn Diện không chỉ là nhà thơ tình lãng mạn bay bổng, nặng lòng suy tư trước thời cuộc, thế sự; mà còn là một nhà thơ sáng tác cho thiếu nhi. Trong “gia tài thơ” của mình, hiện đã có nhiều tác phẩm dành cho thiếu nhi. Trong 6 tập thơ mà tôi từng đọc, có “Những điều trông thấy”, năm 2009; “Tuổi chuồn chuồn”, năm 2021 và “Lên trời hái sao”, năm 2023 là thơ viết cho thiếu nhi. Anh đã có 28 bài thơ thiếu nhi được tuyển chọn vào sách tham khảo, sách thực hành và sách giáo khoa. Đó là con số đáng ghi nhận và trân trọng.

Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều, Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam khi viết lời tựa “Người mở thêm những ô cửa” cho tập “Lên trời hái trăng” của Đỗ Toàn Diện đã khẳng định: “Sáng tác cho thiếu nhi là lĩnh vực vô cùng khó mà khó hơn khi viết bằng thơ”. “Những khung cửa” theo quán chiếu của nhà thơ Nguyễn Quang Thiều, chính là gợi lên trí tưởng tượng, khả năng quan sát của trẻ nhỏ từ những sự việc, đồ vật, ông bà, bố mẹ, anh chị em, trường lớp xung quanh đến các hiện tượng tự nhiên như mưa nắng, trăng sao...

Nhà thơ Đỗ Toàn Diện.

“Nhà dài như con rết/ Nên có rất nhiều chân/ Dài như đoàn tàu hỏa/ Mắt mọc dọc bên thân” (Nhà dài ngộ nghĩnh). Đấy là ở góc độ trực cảm; và “Bé ngẩn người ra thế/ Nhưng vẫn nghĩ trong đầu/ Nhà dài sao ngồ ngộ/ Mắt nhiều chẳng có râu” là kích thích góc độ tưởng tượng của trẻ nhỏ. Hay nói cách khác, “thiên chức” của thơ viết cho thiếu nhi là kích hoạt đầu óc quan sát, tưởng tượng, chất vấn của trẻ em. Về mặt này, nhà thơ Đỗ Toàn Diện đã tinh tế, tinh nghịch và có nhiều thành công, tạo ra được “ngôn ngữ” trẻ con trong những “ô cửa” của mình.

“Trăng nghịch ngợm leo núi/ Trượt chân ngã sứt môi/ Trở thành vành trăng khuyết/ Như diều treo lưng trời” (Trăng sứt môi). Bài thơ tứ tuyệt “Trăng sứt môi” cho thấy Đỗ Toàn Diện luôn có những thành công trong sáng tạo hình ảnh ngộ nghĩnh. Chợt nhớ nhà thơ Tùng Bách (Nghệ An) cũng là một người thành công ở mảng viết cho thiếu nhi từng nói với tôi: “Để viết được cho thiếu nhi, phải sống lại tuổi thiếu nhi”. Đúng vậy, với tâm hồn “già” không dễ chạm đến tâm hồn “trẻ”.

Nói như nhà thơ Nguyễn Quang Thiều: “Có một thế giới mà mọi thứ trong đó luôn bình đẳng, luôn hồn nhiên và hòa đồng với nhau trong một ngôn ngữ chung chính là thế giới trong tâm hồn trẻ thơ”. Đỗ Toàn Diện đã chọn ngôn ngữ thơ bình dị, gần gũi để đến với trẻ em. Thơ anh không chỉ khơi mở, gợi ý quan sát mà còn có tác dụng giáo dục, bồi đắp tâm hồn trẻ thơ.

Cho đến nay, nhà thơ Đỗ Toàn Diện đã gặt hái được nhiều thành công. Đỗ Toàn Diện đã đến tuổi “chín” của vốn sống và vốn từ. Với trái tim nặng trĩu âu lo và tâm hồn nhạy cảm “vấp phải tiếng chim bay ngang trời ríu rít”, anh tiếp tục dấn thân, sáng tạo. Con người anh bộc lộ qua thơ thành một “chân dung” tâm hồn. Nói như nhà thơ Trịnh Bích Ngân “Thơ không chịu được sự che đậy. Thơ càng không chấp nhận nửa vời”.

Bài và ảnh: Ngô Đức Hành (CTV)