Những điều ít biết về quan Hiến sát sứ Hải Dương Ngô Thì Nhậm

Con phố mang tên Ngô Thì Nhậm ở phường Cẩm Thượng (TP Hải Dương)

Ở TP Hải Dương có một con phố mang tên Ngô Thì Nhậm. Con phố này hiện thuộc phường Cẩm Thượng, một đầu phố tiếp giáp với phố Phan Đình Phùng, một đầu phố giáp với bờ đê.

Phố Ngô Thì Nhậm mang tên một danh nhân nổi tiếng của đất nước, quân sư kỳ tài của nhà Tây Sơn, một vị quan thanh liêm có nhiều đóng góp lớn cho cả triều đình Lê - Trịnh và Tây Sơn. Đặc biệt, ông còn có nhiều đóng góp cho Hải Dương thời kỳ ông được cử về làm quan Hiến sát sứ ở đây.

Ngô Thì Nhậm tên tự là Hy Doãn, hiệu là Đạt Hiên, là một danh sĩ, nhà chính trị, quân sự, ngoại giao, nhà văn hóa lớn của Việt Nam vào cuối thế kỷ 18, đầu thế kỷ 19.

Ông sinh năm 1746 tại làng Tả Thanh Oai, huyện Thanh Oai, trấn Sơn Nam (nay thuộc Hà Nội) trong một gia đình có truyền thống khoa bảng. Cha ông là Ngô Thì Sĩ, đỗ tiến sĩ khoa Kỷ Hợi dưới triều Lê Hiển Tông, là một nhà sử học, văn sĩ và quan lại nổi tiếng thời Lê trung hưng.

Ngô Thì Nhậm đỗ tiến sĩ năm 1775, khoa Ất Mùi, dưới triều Lê Hiển Tông. Ông được bổ làm quan trong triều, giữ nhiều chức vụ quan trọng. Đặc biệt, ông được cử giữ chức Hiến sát sứ tỉnh Hải Dương, một chức vụ quan trọng tương tự như Chánh Thanh tra tỉnh kiêm Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tỉnh, kiêm Chánh án Tòa án Nhân dân tỉnh ngày nay.

Sau khi nhà Tây Sơn lật đổ nhà Chúa ở Đàng Ngoài, chúa Trịnh Khải (tức Trịnh Tông) thua chạy, bị bắt và tự sát năm 1786, chấm dứt 200 năm cầm quyền của họ Trịnh. Ngô Thì Nhậm quy phục và trở thành mưu sĩ quan trọng của hoàng đế Quang Trung.

Trong suốt quá trình làm quan từ thời Lê - Trịnh đến thời Tây Sơn, ông đều có nhiều đóng góp to lớn. Khi làm quan thời Lê - Trịnh, ông đã có chủ trương cải cách hành chính, chống tham nhũng và nâng cao hiệu quả cai trị của triều đình. Riêng thời kỳ làm Hiến sát sứ ở Hải Dương vào cuối những năm 1770, ông đã giúp tỉnh Hải Dương ổn định trật tự và xây dựng pháp luật ở địa phương. Đối với nhà Tây Sơn, Ngô Thì Nhậm đã giúp triều đình tổ chức bộ máy hành chính ở Bắc Hà, ổn định trật tự sau khi chúa Trịnh bị lật đổ.

Khi quân Thanh tràn vào nước ta với thế giặc đang mạnh theo lời cầu viện của vua Lê Chiêu Thống, ông đã có công lớn trong việc lui quân về Tam Điệp để bảo toàn lực lượng. Sau đó, ông còn dâng kế sách đánh nhanh, thắng nhanh, bí mật bất ngờ giúp đánh tan quân Thanh tại Chiến thắng Ngọc Hồi - Đống Đa (Hà Nội) năm 1789.

Sau đại phá quân Thanh, ông còn giúp nhà Tây Sơn dùng kế sách ngoại giao mềm dẻo mà cương quyết để tránh được một cuộc chiến tranh báo thù của nhà Thanh, đồng thời vẫn giữ được độc lập, chủ quyền lâu dài cho đất nước.

Về xây dựng và phát triển đất nước, ông dâng kế sách giúp triều đình Tây Sơn chấn hưng nền văn hóa, giáo dục, khuyến khích học tập, thi cử; sắp xếp bộ máy quan lại các cấp từ triều đình đến các châu, phủ, huyện, xã; đẩy mạnh sản xuất, buôn bán; phát triển các ngành nghề truyền thống; chấn chỉnh kỷ cương, pháp luật…

Ông còn là một nhà văn, nhà tư tưởng lớn, nhà triết học đương thời. Ông đã chủ trì cùng Ngô Gia Văn Phái viết tác phẩm Hoàng Lê nhất thống chí, ghi lại những biến động lịch sử dưới thời Lê, Tây Sơn. Ông còn viết một số tác phẩm khác như: Bình Ngô đại huấn (triết học, chính trị); Xuân Thu quản kiến (phân tích tư tưởng Nho học); Bang giao điển lục (tổng kết kinh nghiệm ngoại giao) cùng trên 300 bài thơ, tản văn…

Riêng ở thời kỳ nhà Lê, khi được bổ làm quan Hiến sát sứ ở Hải Dương, ông đã tập trung cải cách tư pháp, xử lý nghiêm minh các vụ tham nhũng, làm trong sạch bộ máy chính quyền địa phương, giúp giảm bớt oan sai cho người dân, được đông đảo nhân dân yêu mến, kính trọng.

Không chỉ quan tâm tới phát triển kinh tế, văn hóa, giáo dục ở địa phương, Ngô Thì Nhậm còn chủ trì cùng với một số trí thức, quan lại ở địa phương viết bộ sách Hải Dương phong vật chí. Đây là cuốn sách thuộc thể loại “địa phương chí”, ghi chép lại về địa lý, lịch sử, văn hóa, con người, sản vật… của Hải Dương xưa. Bộ sách được chia làm nhiều chương, dài khoảng gần 200 trang, viết bằng chữ Hán. Đương thời, bộ sách này chủ yếu lưu truyền trong giới quan lại và trí thức ở Hải Dương. Sau này, một số nhà nghiên cứu Hán Nôm và trí thức đã dịch bộ sách này ra chữ quốc ngữ vào đầu thế kỷ 20. Giá trị của Hải Dương phong vật chí giúp các thế hệ sau hiểu rõ hơn về mảnh đất, con người, truyền thống lịch sử, văn hóa, phong tục, tín ngưỡng, sản vật... của Hải Dương qua các thời kỳ. Cuốn sách cũng giúp cho việc nghiên cứu và định hướng phát triển kinh tế, văn hóa, du lịch và cả vấn đề an ninh, quốc phòng của tỉnh trong tương lai.

Có thể nói, Ngô Thì Nhậm là một nhân vật xuất sắc trong lịch sử Việt Nam. Ông vừa là một nhà cải cách, một nhà chiến lược, một nhà ngoại giao tài ba, vừa là một nhà tư tưởng, nhà văn có tầm ảnh hưởng lớn trong xã hội đương thời. Sau khi vua Quang Trung mất sớm (lúc mới 39 tuổi), nhà Tây Sơn suy yếu, ông và nhiều quan tướng Tây Sơn bị vua quan nhà Nguyễn Ánh truy bắt. Ngô Thì Nhậm bị tra tấn, trả thù bằng roi cho đến chết. Ông mất tại Văn miếu Thăng Long năm 1803.

Ngô Thì Nhậm mất đi nhưng tên tuổi và sự nghiệp của ông vẫn lưu danh hậu thế. Công lao của ông được ghi vào sử sách của dân tộc. Tên ông còn được đặt cho nhiều đường phố tại các thành phố lớn như Hà Nội, TP Hồ Chí Minh, Hải Dương…

KHÚC KIM TÍNH