Những cuộc 'trường chinh' đầy gian khổ của Báo Cứu Quốc

Lên chiến khu

Cách mạng tháng Tám thành công, Báo Cứu Quốc - cơ quan tuyên truyền, tranh đấu của Tổng bộ Việt Minh, đóng trụ sở tại nhà số 114 phố Hàng Trống, Hà Nội, bên hồ Hoàn Kiếm (nay là trụ sở Báo Hà Nội mới, số 44, Lê Thái Tổ). Hoạt động chưa được bao lâu, kháng chiến toàn quốc bùng nổ, Báo Cứu Quốc phải rời thủ đô, lúc đầu đóng ở Viên Nội, nằm sát phía ngoài đê sông Đáy, cách thị xã Hà Đông không xa.

Trụ sở báo Cứu Quốc tại nhà số 114 phố Hàng Trống, Hà Nội những năm 1945 - 1946 (nay là trụ sở Báo Hà Nội mới) - Nguồn: Bảo tàng Báo chí Việt Nam

Khi thực dân Pháp đánh ra ngoại thành Hà Nội, tòa soạn báo chuyển đến Sài Sơn, huyện Quốc Oai. Đây cũng là cơ sở cũ của báo thời kỳ bí mật. Những số báo kháng chiến đầu tiên, ngoài phần gửi đi một số địa phương, anh em trong tòa soạn phân chia nhau đem đi bán ở mấy vùng xung quanh. Lúc này, thị trấn Vân Đình tập trung nhiều đồng bào tản cư ở Hà Nội ra, đồng bào mua báo rất đông. Ai cũng muốn biết cuộc chiến đấu diễn ra như thế nào, chủ trương của Chính phủ ra sao. Báo Cứu Quốc, tờ báo duy nhất xuất bản hàng ngày lúc này có tác dụng vô cùng to lớn. Cùng với công tác tuyên truyền, nhất là các đội tuyên truyền xung phong, báo đã dần dần ổn định tư tưởng cán bộ, nhân dân, xây dựng tư tưởng quyết tâm kháng chiến, tin tưởng tuyệt đối vào sự lãnh đạo của Hồ Chủ tịch, Đảng và Chính phủ.

Tháng 3-1947, nghe tin thực dân Pháp tiến đánh các xã Xấu, Giá và phía Chương Mỹ, chùa Trầm, cơ quan Báo Cứu Quốc vội vàng thu xếp trang thiết bị, vật dụng để di chuyển đến địa điểm dự kiến tiếp theo là thị xã Phú Thọ. Và cũng tại đây, cuối tháng 3-1947, nhà báo Xuân Thủy triệu tập họp các cán bộ chủ chốt của cơ quan bàn việc lập chi nhánh ở các khu kháng chiến.

Cơ quan Báo Cứu Quốc đóng ở 2 nơi, tòa soạn, nhà in ở Hạ Giáp, trị sự ở ven thị xã, trong nhà dân. Thường trực ở khách sạn Hồng Bàng giữa thị xã. Từ đây, quá trình chuyển trụ sở, nhà in liên tục diễn ra, từ Sơn Dương, Chiêm Hóa (Tuyên Quang) đến bản Khuổi Khún, Vị Hương (Bắc Kạn); Nhã Nam, Yên Thế, Đèo Bụt (Bắc Giang); Định Hóa, Quảng Nạp, Phú Lương (Thái Nguyên)... do thực dân Pháp tấn công lên Chiến khu Việt Bắc, mỗi lần di chuyển là mỗi lần biết bao vất vả, hiểm nguy.

Những cuộc "trường chinh" đầy gian khổ

Ở Hạ Giáp chưa được bao lâu, do địch đánh phá uy hiếp Phú Thọ nên cơ quan Báo Cứu Quốc chuyển lên Tuyên Quang. Giấy in bắt đầu khó mua hơn, dầu máy cạn dần, những chiếc máy in-ty-pô-to phải lắp vòng quay để công nhân thay nhau đứng quay.

Cuối tháng 6-1947, cơ quan báo lại chuyển từ Tuyên Quang lên Bắc Kạn. Đây là một chặng đường dài và xa hơn trước rất nhiều. Công việc chuyển thiết bị máy in, toàn bộ kho dự trữ giấy và vật tư được tập trung rất khẩn trương với hàng chục chuyến ô tô, kéo dài liền mấy tuần. Tại đây, những kỷ niệm không thể nào quên đó là những tối, cơ quan kéo nhau lên nương, trên sườn núi, chùm chăn dựa vào gốc cây ngủ ngồi khi cơ quan báo mới chuyển đến bản Khuổi Khún hay "Có lần giữa ban ngày nghe tiếng súng gần quá, mọi người đang làm việc vội thu dọn để chạy. Đã phân công trước, đồng chí Trần Đình Thọ vác hòn đá in li tô, đồng chí Cảnh mang máy chữ, đồng chí Tiêu mang đài thu thanh, những đồng chí khác mang đồ dùng, sổ sách, tài liệu... Chạy được một quãng, giấu vội các thứ vào bụi cây ở chân núi, mọi người leo ngược lên dốc. Một lát chúng quay ra. Cơ quan Báo Cứu Quốc lại xuống núi trở về". (Trích: Hồi ký Báo Cứu Quốc 1942-1954 của nhà báo Nguyễn Văn Hải, quản lý báo).

Những lần chuyển địa điểm của Báo Cứu Quốc tại Chiến khu Việt Bắc - Nguồn: Bảo tàng Lịch sử Quốc gia

Nhà báo Xuân Thủy, Chủ nhiệm Báo Cứu Quốc có kể lại một trong những kỷ niệm khi "chạy giặc" ở Bắc Kạn trong cuốn hồi ký của mình như sau: "... Hai người (Nhà báo Xuân Thủy và đồng chí bảo vệ) cứ đi, loanh quanh đến quá 12 giờ trưa mà không tìm được lối ra, cứ leo hết dốc núi này lại đến ngọn đồi khác. Chiều đến, vừa đói, vừa mệt, hai người đành đi hái ổi xanh để ăn. Gió hiu hiu, nằm trên bãi chúng tôi thiếp đi một giấc ngon lành. Khoảng bốn giờ chiều, tôi trở dậy, thấy quần áo mình đỏ lòm, thì ra vắt đã chui vào người cắn no nê. Xuống suối giặt quần áo, tắm rửa, rồi lại tiếp tục đi...".

Cán bộ, nhân viên Báo Cứu Quốc tại Chiến khu Việt Bắc, khoảng năm 1950-1951. Trong ảnh: Nhà báo Xuân Thủy, Chủ nhiệm báo đứng thứ 2 từ phải sang, ngoài ra còn có: Ngô Tất Tố, Tô Hoài, Nam Cao... - Nguồn: Bảo tàng Báo chí Việt Nam

Cuộc hành trình với gần 100 người, đi bộ, khuân vác, gồng gánh đồ đạc cồng kềnh từ tỉnh Bắc Kạn xuống Bắc Giang là một công việc phức tạp và nguy hiểm bởi những con đường chính đã bị quân địch chiếm đóng, chỉ còn cách leo ngược những dãy núi ngăn cách địa phận, những con dốc, sườn núi đá để đến được địa điểm dự kiến. Đi bộ một mình đã khó, vậy mà những con người nhỏ bé kiên cường này gánh trên vai những quyết tâm, trách nhiệm không để vật tư, nhà in rơi vào tay giặc. Hay như hình ảnh những công nhân già như ông Đính, ông Sách tay chống gậy vượt đèo, hay em Cầu liên lạc mới hơn 10 tuổi nhưng rất được việc, nhà báo Văn Tân không đi bộ được, phải có người cõng... Tất cả đã cho thấy sự gian khổ, hiểm nguy của mỗi lần chuyển địa điểm nhưng vượt lên trên hết đó là tinh thần đoàn kết, tương thân tương ái của cán bộ, nhân viên báo đối với sứ mệnh được giao phó.

Từ đầu năm 1948, địch chuyển hướng chiến lược củng cố vùng chiếm đóng, có lần chúng đánh lên Nhã Nam, Cầu Gỗ, lăm le tiến sâu hơn nữa. Chưa yên chỗ được bao lâu, Báo Cứu Quốc lại phải tính chuyện di chuyển cơ quan. Để lại một bộ phận nhỏ ở Đèo Bụt tiếp tục ra báo, cơ quan cho dỡ máy, chuyển mọi thứ sang thôn Cao Báng, lùi vào trong và ngược lên phía trên ngót chục cây số. Trèo đèo, lội suối rất khó đi, các đồng chí có thể lực yếu như Nam Cao, Trần Đình Thọ, Tô Ninh... khom lưng, gập người dưới đòn khiêng nặng trĩu. Nhiều đồng chí lấy áo quần để lót vào vai nhưng sức nặng khiến họ vẫn phải oằn mình cố gắng.

Cảnh gánh gồng, băng rừng lội suối của những người làm Báo Cứu Quốc sau mỗi lần chuyển địa điểm - Nguồn: Bảo tàng Báo chí Việt Nam

Đến nơi dự kiến, chuẩn bị làm nhà đặt máy in thì được tin quân địch đang rút, cán bộ, nhân viên tòa soạn lại phải khênh vác các thứ trở lại khu rừng cũ. Cơ quan còn phải chạy như thế vài lần nữa, nhưng vẫn đảm bảo báo ra hàng ngày và vẫn ở quanh vùng này khá lâu, được hơn 2 năm.

Những cuộc "trường chinh" của Báo Cứu Quốc được chuẩn bị rất khẩn trương, linh hoạt nhưng đều phải dự tính mọi tình huống có thể xảy ra. Để mỗi lần di chuyển tránh được tối đa thương vong và thiệt hại về tài sản của báo, công lao lớn thuộc về Chủ nhiệm Xuân Thủy, người chỉ huy tài ba với những nước đi chiến lược, phù hợp với tình hình. Bên cạnh đó, không thể không kể đến nhà báo Nguyễn Văn Hải, quản lý báo, người đứng ra phân công cụ thể từng việc đối với từng nhóm: Vận chuyển thiết bị, vật tư, tài liệu, lo việc cơm nước, giúp đỡ người già yếu, đồng chí bị bệnh, bị thương...

Cán bộ, nhân viên Báo Cứu Quốc tại Thái Nguyên năm 1950 - Nguồn: Bảo tàng Lịch sử Quốc gia

Từ năm 1950, Báo Cứu Quốcchuyển địa điểm đóng tại Thái Nguyên và Tuyên Quang, nơi gần Tổng bộ Việt Minh và nhiều cơ quan đầu não khác của Chính phủ. Kể từ đây, cơ quan báo ít phải chuyển địa điểm hơn. Tòa soạn đóng ở thôn Roòng Khoa trên một đồi thấp giữa một thung lũng hẹp, từ đó đến trị sự, nhà in xa khoảng vài chục cây số.

9 năm kháng chiến trường kỳ với biết bao gian khổ và hy sinh, Báo Cứu Quốcđã tô thắm tên mình vào những trang lịch sử vẻ vang, hào hùng của nền báo chí cách mạng Việt Nam trong sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc. Tờ báo đã hoàn thành sứ mệnh cao cả của mình, là cầu nối cho tinh thần đoàn kết toàn dân.

Nguyễn Ba