Mỹ thuật Việt: 'Bình minh' của thị trường mỹ thuật chuyên nghiệp

Sự chuyển mình mạnh mẽ

Hơn chục năm trước, khách mua tranh Việt chủ yếu là người nước ngoài. Từ năm 2015, số khách “chơi tranh” là người Việt bắt đầu tăng lên. Còn nhớ, năm 2017, bà Lý Thị Bích Ngọc, đại diện Nhà đấu giá Lý Thị Auction từng cho hay hơn 20% khách hàng trả tiền mua bức tranh đắt đỏ nhất là người Việt Nam. Đến nay, giám tuyển Ace Lê tiết lộ sự tham gia của người Việt vào thị trường nghệ thuật đã chạm mức 70%!

Sự gia tăng và áp đảo của lượng khách Việt chứng tỏ thị trường mỹ thuật nội địa đã có sức hấp dẫn với công chúng trong nước. Đồng thời, cho thấy mỹ thuật Việt Nam không còn là sân chơi riêng của những nhà sưu tập quốc tế mà đang dần trở thành một thị trường nghiêm túc, hướng tới độ chính quy, chuyên nghiệp và bền vững. Cú đổi chiều ngoạn mục này còn giúp nhiều tranh Việt quý giá hồi hương.

Thị trường mỹ thuật Việt Nam đang có sự chuyển mình mạnh mẽ.

Nhà nghiên cứu mỹ thuật Nguyễn Quân giải thích: “Người Việt trước đây ít mua tranh bởi tranh là mặt hàng xa xỉ. Chỉ những ai có kinh tế mới dám bỏ tiền tỉ mua tranh. Bây giờ đời sống nhân dân khấm khá, tri thức và trình độ thẩm mỹ nâng cao nên họ sẵn sàng mua tranh để thưởng thức nghệ thuật cũng như đầu tư lâu dài”.

Chính sự gia tăng số lượng nhà sưu tập, khách hàng người Việt nên giá tranh trong nước được đà tăng mạnh. Nhiều tranh Đông Dương chạm vào những cột mốc lịch sử nhờ sự góp công đấu giá của khách Việt. Điển hình như bức “Chân dung cô Phương” của họa sĩ Mai Trung Thứ được bán với giá 3,1 triệu USD, hay tác phẩm “Người hát dân ca” của họa sĩ Nguyễn Phan Chánh đạt 1,02 triệu USD. Năm ngoái, phiên đấu giá tác phẩm “Nghệ thuật Việt Nam thế kỷ 20” do nhà Le Auction House (Hà Nội) tổ chức đạt tỷ suất gần 80% lần gõ búa thành công... chứng tỏ việc tranh Việt có tính thanh khoản thấp chỉ còn là quá khứ.

Sự xuất hiện ngày càng nhiều các nhà sưu tập Việt Nam trong các phiên đấu giá lớn cho thấy sự dịch chuyển trong quyền kiểm soát thị trường từ tay người nước ngoài sang những người yêu nghệ thuật trong nước. Điều này không chỉ phản ánh sức hấp dẫn của mỹ thuật Việt Nam mà còn cho thấy sự trưởng thành của hệ sinh thái sưu tập nghệ thuật nội địa. Ngoài dòng tranh Đông Dương hay tranh của các danh họa, mảng tranh đương đại cũng thu hút người mua. Khách hàng với thẩm mỹ tinh tế đang cần những cá tính nghệ thuật độc đáo, mở lối riêng. Đây chính là tiền đề thúc đẩy giới họa sĩ trẻ thỏa sức sáng tạo, cống hiến.

Bên cạnh đó, số lượng các phòng trưng bày và triển lãm mỹ thuật tư nhân cũng gia tăng đáng kể. Các không gian nghệ thuật như Quang San Art Museum, Alpha Art Station Gallery, The World ArtSpace đã góp phần tạo sân chơi chuyên nghiệp hơn cho nghệ sĩ và nhà sưu tập. Nổi bật nhất phải kể đến Hội chợ triển lãm mỹ thuật quốc tế VIA (Vietnam International Artfair) được tổ chức tại Việt Nam cuối năm 2024 theo mô hình Hotel Art Fair - nơi các tác phẩm nghệ thuật được trưng bày trong không gian khách sạn hạng sang, tạo sự tương tác tự nhiên giữa nghệ thuật và người xem.

Mỗi căn phòng trở thành một không gian triển lãm riêng, phản ánh cá tính và câu chuyện của từng gallery tham gia. Các tác phẩm không đơn thuần trưng bày trên tường mà được bài trí linh hoạt khắp mọi nơi như trên giường ngủ, bàn trang điểm hay tủ quần áo... Đây là lần đầu tiên Việt Nam tổ chức một sự kiện hội chợ nghệ thuật mang tầm quốc tế với sự góp mặt của hơn 20 phòng trưng bày trong và ngoài nước, quy tụ gần 800 tác phẩm.

Còn nhiều thách thức

Mỹ thuật Việt Nam lâu nay vẫn được các chuyên gia quốc tế đánh giá là một thị trường triển vọng. Thế nhưng, đến bây giờ, mong mỏi từ thị trường “triển vọng” lên “trưởng thành” mới bắt đầu có cơ sở để chúng ta tin cậy bởi mối liên kết của bộ tứ quyền lực gồm họa sĩ - người đại diện - giám tuyển - nhà phê bình nghệ thuật bắt đầu được chú trọng và hoạt động chuyên nghiệp hơn.

Lâu nay, vai trò của người đại diện, giám tuyển, nhà phê bình mỹ thuật... vẫn khá nhạt nhòa, thậm chí nhiều người không rõ họ đảm nhiệm công việc gì. Bây giờ, đây được xem là những nghề quan trọng, ngày càng có chỗ đứng và các họa sĩ trẻ luôn cần họ hỗ trợ để đưa tác phẩm của mình đến với công chúng.

Bức tranh của họa sĩ Lê Phổ được đấu giá thành công tại phiên đấu giá “Nghệ thuật Việt Nam thế kỷ 20” tại Việt Nam, cuối năm 2024.

Sự sôi động của thị trường mỹ thuật Việt đã khiến các nhà đấu giá quốc tế chú ý. Sau từng bước thăm dò và thử nghiệm bằng những triển lãm tại Việt Nam như “Mộng Viễn Đông” (năm 2023), “Hồn xưa bến lạ” (2022), Nhà đấu giá Sothebys (Anh) đã chính thức bổ nhiệm giám đốc điều hành cho thị trường Việt Nam. Không chậm chân, Christies (Anh) và Millon (Pháp) cũng cạnh tranh ở thị trường Việt bởi nhận thấy tín hiệu khả quan khi họ thăm dò bằng các phiên đấu giá mở rộng.

Riêng Millon thậm chí đã mở văn phòng tại Hà Nội hồi tháng 3 năm ngoái, khẳng định quyết tâm khai thác tiềm năng của mỹ thuật Việt. Bởi, như ông Alexandre Millon, Chủ tịch Nhà đấu giá Millon, cho biết 80% người mua tác phẩm nghệ thuật Việt Nam tại nhà đấu giá này là người Việt. Tuy khá muộn so với các quốc gia trong khu vực Đông Nam Á nhưng sự xuất hiện của các nhà đấu giá quốc tế tại Việt Nam đã báo hiệu bình minh cho tương lai thị trường mỹ thuật chuyên nghiệp nước ta.

Dù có nhiều tín hiệu khả quan, thị trường mỹ thuật Việt Nam vẫn đối mặt với nhiều thách thức. Sự thiếu hụt về cơ sở hạ tầng, khung pháp lý chưa hoàn thiện, cùng với nhận thức của công chúng về nghệ thuật còn hạn chế, đã cản trở quá trình chuyên nghiệp hóa. Hoạt động hội chợ nghệ thuật là một mắt xích của thị trường mỹ thuật chuyên nghiệp. Tuy vậy, dù có sự đầu tư về quy mô và chất lượng, “Hội chợ triển lãm mỹ thuật quốc tế VIA” chỉ thu hút hơn 1.000 lượt khách tham quan - con số khiêm tốn so với kỳ vọng.

Một trong những thách thức lớn nhất là tính minh bạch của thị trường, nhất là tình trạng tranh giả khiến giá trị tác phẩm suy giảm và gây mất niềm tin trong giới sưu tập. Nhà nghiên cứu mỹ thuật Ngô Kim Khôi nhìn nhận: “Điều đáng buồn là dòng tranh nào càng đắt giá thì càng bị làm giả nhiều. Trong vấn nạn này, người Việt tự hại mình bởi chỉ người Việt mới vẽ được tranh Việt Nam, người ngoại quốc không vẽ được và nếu vẽ thì cũng không có hồn. Tôi nghĩ, người Việt phải nên giúp đỡ nhau, khi thấy tranh giả thì kiên quyết không mua để thanh lọc thị trường”.

Bên cạnh đó, do ít được tiệm cận thị trường quốc tế nên giá và giá trị tranh Việt, nhất là tranh đương đại, vẫn là hai thái cực ngược chiều. Theo GS Nguyễn Xuân Tiên, Chủ tịch Hội Mỹ thuật TP Hồ Chí Minh: “Vì thiếu nhiều yếu tố căn bản cho một thị trường chuyên nghiệp nên việc định giá tác phẩm của họa sĩ Việt Nam chưa chính xác. Không hiếm tác giả thì giá nào cũng bán nhưng lại có người thổi phồng giá rất cao trong khi giá trị nghệ thuật chưa tương xứng. Chưa có một thị trường chuyên nghiệp nên giá trị tác phẩm tùy thuộc vào gu thẩm mỹ của khách hàng”.

Thị trường mỹ thuật Việt Nam đang đứng trước ngưỡng cửa vươn mình trở thành gã khổng lồ đáng gờm. Để gã khổng lồ ấy có những bước đi vững chãi trong tương lai, trước tiên, cần xây dựng hệ thống định giá tác phẩm minh bạch thông qua các sàn đấu giá nội địa chuyên nghiệp.

Nhà sưu tập Hoàng Anh Tuấn cho rằng, các nhà đấu giá quốc tế khi gia nhập thị trường Việt đã tạo ra một mặt bằng giá toàn cầu, nhưng Việt Nam vẫn cần một hệ thống nhà đấu giá nội địa để định hướng thị trường trong nước. Bên cạnh đó, chính sách hỗ trợ từ Nhà nước như ưu đãi thuế cho nhà sưu tập, đầu tư vào bảo tàng và phát triển quỹ nghệ thuật cũng đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy sự phát triển lâu dài. Việt Nam cũng cần nâng cao hệ thống giáo dục nghệ thuật từ cấp phổ thông đến đại học, giúp công chúng có cái nhìn đúng đắn về mỹ thuật và giá trị tác phẩm.

Mai Quỳnh Nga