Học sinh sử dụng AI trong học tập: Làm thế nào để không đánh mất chính mình?

Sự bùng nổ của trí tuệ nhân tạo (AI) đang làm thay đổi mạnh mẽ cách học sinh tiếp cận tri thức. Từ việc sử dụng ChatGPT để viết dàn ý, làm thơ, giải toán, đến các phần mềm AI chấm bài, luyện nói, tóm tắt tài liệu... học sinh hôm nay không chỉ tiếp xúc mà còn bắt đầu phụ thuộc ngày càng nhiều vào AI trong học tập.

Ngày càng nhiều học sinh ứng dụng AI vào trong học tập. Ảnh minh họa

Tuy nhiên, khi một công cụ trở nên quá mạnh mẽ, nó không chỉ là “bạn đồng hành”, mà còn có thể trở thành “cái nạng” khiến tư duy con người bị yếu đi nếu thiếu định hướng. Điều đó đặt ra yêu cầu: học sinh cần được giáo dục không chỉ cách sử dụng công cụ, mà còn phải hiểu rõ mục tiêu học tập là gì và làm sao để không đánh mất bản thân trong quá trình tiếp cận công nghệ.

Khi học sinh học bằng AI, nhưng không còn học từ chính mình

AI là phương tiện tuyệt vời giúp học sinh tiếp cận nhanh với kiến thức. Chỉ vài giây tra cứu, một học sinh lớp 9 có thể hiểu đại ý bài “Chữ người tử tù” bằng lối diễn giải mạch lạc, dễ nhớ. Nhưng nếu mọi bài đều dùng công cụ để “hiểu giùm”, “viết hộ” và “trả lời thay”, thì người học có thật sự còn học?

Bạn Minh N., học sinh lớp 12 tại TP.HCM, thẳng thắn thừa nhận: “Em dùng ChatGPT gần như mỗi ngày để làm văn, làm đề cương ôn tập. Ban đầu chỉ để tham khảo, nhưng giờ thì gần như em mặc định chép lại rồi chỉnh sửa tí chút. Nhanh, hiệu quả, nhưng đôi khi em không nhớ mình đã học gì.” Đây là biểu hiện của tình trạng “ảo tưởng năng lực” – một dạng lệ thuộc công nghệ khiến học sinh nhầm lẫn giữa hiểu thực sự và hiểu do máy móc làm thay.

Làm thế nào để không bị lệ thuộc công nghệ khi sử dụng AI trong học tập là vấn đề được các học sinh, giáo viên, phụ huynh quan tâm. Ảnh minh họa

Nếu không được kiểm soát, điều này sẽ hình thành tâm lý học thụ động, thiếu tư duy phản biện, và tệ hơn nữa là khả năng học tập suốt đời bị tổn thương.

Tiến sĩ Trần Ngọc Dũng – chuyên gia nghiên cứu giáo dục và công nghệ nhận định: “AI tạo ra ảo ảnh của sự hiểu biết. Nếu học sinh chỉ quen tiếp nhận thông tin mà không học cách tự xử lý, hệ quả không chỉ là gian lận học đường, mà còn là sự thui chột kỹ năng tự học, điều vốn là cốt lõi của mọi nền giáo dục hiện đại.”

Thực tế cho thấy, ở một số lớp học, nhiều em học sinh bắt đầu nộp bài được viết bằng công cụ AI mà không hề hiểu nội dung. Khi bị hỏi ngược lại, các em lúng túng, không thể diễn đạt bằng lời. Điều này không chỉ khiến việc đánh giá năng lực trở nên méo mó, mà còn tạo ra một thế hệ học sinh biết làm nhưng không biết vì sao, điều tối kỵ trong giáo dục chân chính.

Cần một bộ quy tắc thực tế và linh hoạt trong việc sử dụng AI trong học tập

Thay vì cấm đoán hoàn toàn hoặc buông lỏng, vấn đề đặt ra là: cần hình thành những “quy tắc thông minh” trong việc học với AI. AI không xấu – chỉ có cách dùng không đúng mới gây hại.

Một trong những nguyên tắc quan trọng đầu tiên là học sinh cần phân biệt rõ giữa “học bằng AI” và “học từ AI”. Việc sử dụng AI để tra cứu, tham khảo, gợi ý dàn ý hay mở rộng kiến thức là hợp lý, nhưng người học vẫn phải có bước phản hồi cá nhân, thuyết minh lại hoặc viết lại bằng giọng văn riêng. Khi quá trình đó diễn ra, AI mới thật sự trở thành công cụ hỗ trợ phát triển tư duy, chứ không phải thay thế tư duy.

Một học sinh lớp 11 tại quận Bình Thạnh chia sẻ: “Em dùng ChatGPT để tìm tài liệu tiếng Anh, rồi tự viết lại thành bài thuyết trình của riêng mình. Nếu em chỉ chép y nguyên, thầy cô sẽ phát hiện ngay. Nhưng quan trọng là, khi em tự điều chỉnh, em thấy mình hiểu bài hơn nhiều.” Điều này cho thấy, AI có thể khơi gợi ý tưởng, nhưng chính người học mới là người hoàn thiện sản phẩm cuối cùng.

Ngoài ra, học sinh cũng cần được dạy cách phản biện lại AI – tức là không hoàn toàn tin vào câu trả lời, mà biết kiểm tra độ chính xác của thông tin, so sánh với sách giáo khoa hoặc các nguồn kiểm chứng khác. Điều này đặc biệt cần thiết khi AI đôi khi có thể đưa ra thông tin sai hoặc lệch ngữ cảnh.

Nếu biết cách sử dụng AI thông minh, hiệu quả, học sinh sẽ tiến bộ nhanh chóng trong học tập. Ảnh minh họa

Phụ huynh cũng đóng vai trò quan trọng trong việc hướng dẫn con. Thay vì cấm đoán hay kiểm tra bài theo kiểu điểm số, cha mẹ có thể đồng hành bằng cách cùng con kiểm tra câu trả lời của AI, thảo luận vì sao AI nói vậy và liệu có hợp lý không.

Một phụ huynh có con học lớp 8 chia sẻ: “Tôi cùng con ngồi kiểm tra lại nội dung ChatGPT đưa ra. Dần dần, cháu biết tự hỏi: ‘Tại sao AI nói thế này? Có logic không?’ – đó là lúc tôi biết con mình đang học thật.”

Về phía nhà trường, thầy cô không nên phủ nhận hay né tránh AI, mà cần cập nhật kiến thức để chủ động lồng ghép kỹ năng sử dụng AI vào bài giảng. Một số trường học tiên phong đã tổ chức chuyên đề “ứng dụng AI trong học tập an toàn và hiệu quả” ngay từ đầu năm học, giúp học sinh hình thành thái độ đúng đắn với công cụ này.

Trí tuệ nhân tạo là cánh cửa mở ra nhiều khả năng học tập mới mẻ. Nhưng nếu thiếu sự kiểm soát, nó sẽ biến người học thành “kẻ sao chép cao cấp”. Học sinh thời đại mới cần được dạy cách sử dụng AI một cách đạo đức – thông minh – hiệu quả, để không trở thành người tiêu dùng tri thức bị động, mà là người kiến tạo kiến thức dựa trên công nghệ.

Và như vậy, điều quan trọng không phải là “có nên dùng AI hay không”, mà là: dùng như thế nào để không đánh mất chính mình trong quá trình học tập.

Yến Nguyễn