GS.TS. Huỳnh Thị Phương Liên: 'Có lẽ tôi sinh ra là để nghiên cứu vaccine'

Bà đã nghiên cứu và cho ra đời thành công loại vaccine giúp hàng chục triệu trẻ em Việt Nam và nhiều nước khác thoát khỏi căn bệnh viêm não Nhật Bản cùng những biến chứng nặng nề của nó.

Sản xuất vaccine ngay trên chiến trường

Năm 1963, GS.TS. Huỳnh Thị Phương Liên khi đó mới là sinh viên năm thứ 3 Trường Đại học Y Hà Nội đã viết đơn tình nguyện đi chiến trường. Nhưng phải chờ đến tháng 12/1965, bà mới nhận được "lệnh" của Bộ trưởng Bộ Y tế Phạm Ngọc Thạch: "Vào chiến trường khu V để sản xuất vaccine tả, thương hàn, đậu mùa để phòng tránh chiến tranh vi sinh...".

Tháng 2/1966 nhận nhiệm vụ, nữ sinh viên nhỏ bé chưa đầy 40kg nhanh chóng chuẩn bị hành trang rồi lên đường, bao gồm 2 bộ quần áo, 1 chiếc võng dù, chăn, 2 ruột nghé gạo, muối, cùng sách vở và chủng giống virus 3 loại bệnh kể trên. Ròng rã hành quân 2 tháng rưỡi, bà đã vượt Trường Sơn để nhận nhiệm vụ tại K15 thuộc Ban Dân y khu V (xã Trà Mai, huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam).

GS.TS. Huỳnh Thị Phương Liên cùng cộng sự trong phòng thí nghiệm nghiên cứu vaccine. Ảnh: NVCC.

"Chiến trường" của bà lúc đó là một phòng thí nghiệm - thực chất là chiếc lán nhỏ được căng dù trắng, bọc nilon, cùng với những chiếc tủ ấm nuôi cấy vi sinh chạy bằng đèn dầu hỏa. Trải qua thời gian nghiên cứu với vô số lần bị địch ném bom, cháy phòng thí nghiệm, 3 loại vaccine tả, thương hàn và đậu mùa đã ra đời giữa mưa bom, bão đạn. Vaccine sau đó được đóng ống, dán nhãn, chuyển cung cấp cho đồng bào và chiến sĩ các vùng Quảng Nam, Quảng Ngãi sử dụng, góp phần từng bước đẩy lùi âm mưu sử dụng chiến tranh vi sinh của địch.

Sau 6 năm nghiên cứu và làm việc nơi chiến trường khu V, trải qua những trận sốt rét rừng tưởng không thể qua khỏi, những lần địch ném bom, rải chất độc hóa học, đầu năm 1972, GS.TS. Huỳnh Thị Phương Liên được Khu ủy khu V cho ra Bắc chữa bệnh. Sau khi điều trị bệnh và hồi phục sức khỏe, quay lại công tác tại Viện Vệ sinh Dịch tễ Trung ương, bà được lãnh đạo Viện cử đi học tại CHDC Đức.

Loại vaccine làm thay đổi số phận của hàng chục triệu trẻ em Việt Nam

Thời điểm cuối những năm 80, số lượng trẻ mắc viêm não Nhật Bản tăng cao (chiếm tỷ lệ 70 - 75% số ca viêm não do virus). Đây là căn bệnh để lại di chứng rất nặng nề và trở thành gánh nặng suốt đời của chính người bệnh, gia đình và xã hội. Nếu không có vaccine, căn bệnh này khó có thể được thanh toán, loại trừ hoặc khống chế. Khi đó, một giáo sư người Nhật Bản công tác tại Việt Nam đã sốt sắng đề nghị Chính phủ Nhật Bản trợ cấp 2 suất học bổng để Việt Nam cử cán bộ sang nhận chuyển giao quy trình sản xuất vaccine viêm não.

Tháng 5/1989, Viện Vệ sinh dịch tễ Trung ương cử GS.TS. Huỳnh Thị Phương Liên (khi ấy đang là Trưởng khoa Virus của Viện Vệ sinh dịch tễ Trung ương) và Cử nhân sinh học Đoàn Thị Thủy sang Nhật Bản để nhận chuyển giao công nghệ. "Khi ấy nước mình còn nghèo, kinh phí chúng tôi nhận không đáng bao nhiêu. Để tiết kiệm, chúng tôi còn mua mì tôm mang theo. Người Nhật Bản thấy ngày nào 2 chị em cũng ăn mì tôm thì thắc mắc: "Mì tôm Việt Nam ngon đến thế hay sao?", GS.TS. Huỳnh Thị Phương Liên nhớ lại.

Vì kinh tế hạn hẹp nên GS.TS. Huỳnh Thị Phương Liên cùng đồng nghiệp chỉ có 1 tháng ở Nhật Bản để học chuyển giao quy trình gồm 28 công đoạn với kỹ thuật cao (trong khi khóa học tại Viện Biken thuộc Đại học Osaka kéo dài tới 12 tháng). Nhưng mang trong mình trọng trách của một nhà khoa học, trước khi lên đường GS.TS. Huỳnh Thị Phương Liên quyết tâm: "Đã đi là phải có thành quả".

Với kinh nghiệm 2 năm từng là thực tập sinh được du học tại CHDC Đức, đã quen với lối sống và học tập khắc nghiệt, GS.TS. Huỳnh Thị Phương Liên tự tin bản thân mình có thể học tập, tiếp thu chuyển giao công nghệ một cách tối ưu nhất, dù chỉ trong thời gian ngắn. Tiếp tục áp dụng cách học tập là chăm chú lắng nghe và tỉ mỉ ghi lại từng chút như một thói quen, bà cứ thế ghi chép rất tỉ mỉ những lời chuyên gia Nhật Bản hướng dẫn vào cuốn tài liệu bằng tiếng Anh được phát, mà theo bà nếu chỉ làm theo cuốn tài liệu này thì sẽ không thể nên "cơm cháo" gì.

GS.TS. Huỳnh Thị Phương Liên trong phòng thí nghiệm. Ảnh: NVCC.

Trở về sau 1 tháng học tập không ngừng nghỉ, ngay lập tức GS.TS. Huỳnh Thị Phương Liên bắt tay vào công việc nghiên cứu vaccine phòng viêm não. Điều kiện cơ sở vật chất vô cùng thiếu thốn lúc bấy giờ cũng không thể làm lung lay quyết tâm của bà cùng các cộng sự.

"Trong quá trình nghiên cứu, mỗi lần có thêm chút thành quả là chúng tôi lại vui sướng, nhảy cẫng lên rồi ôm lấy nhau reo hò. Lúc này, mọi mệt mỏi lại tan biến. Nhiều khi chúng tôi làm việc không kể ngày đêm, ra khỏi phòng thí nghiệm là chân tay rã rời, nhưng đổi lại, chúng tôi nhận được những món quà quý giá. Đó chính là những lần nghiên cứu, thử nghiệm với kết quả trên cả tuyệt vời", GS.TS. Huỳnh Thị Phương Liên tâm sự.

Chỉ sau 1 năm nghiên cứu, lô vaccine viêm não thứ tư và thứ năm đã được các chuyên gia Nhật Bản đánh giá 100% đạt đủ các tiêu chuẩn, các đáp ứng kháng thể đạt 100%, có độ tinh khiết tối đa, an toàn và rất tốt so với vaccine Nhật Bản. Tới lô thứ 9 và thứ 10, vaccine đã được kiểm nghiệm trên người, kết quả 100% đều đáp ứng miễn dịch trên tổng số 200 mẫu.

Từ kết quả này, GS.TS. Huỳnh Thị Phương Liên và các cộng sự đã cho ra đời lô vaccine viêm não Nhật Bản bất hoạt (thế hệ 1) sản xuất từ não chuột đầu tiên với độ an toàn cao, giá thành lại thấp đến mức ngạc nhiên (chỉ 7.000 đồng/2 liều trẻ em khi đưa vào Chương trình Tiêm chủng mở rộng năm 1997).

Thành công này đã đưa Việt Nam trở thành nước thứ tư tại châu Á, cùng Nhật Bản, Hàn Quốc và Thái Lan, sản xuất được vaccine bằng công nghệ bất hoạt từ não chuột - công nghệ duy nhất tại thời điểm đó, được Tổ chức Y tế thế giới (WHO) công nhận. Đây cũng là loại vaccine đầu tiên của Việt Nam được xuất khẩu ra nước ngoài (xuất khẩu 5.430.000 liều sang Ấn Độ).

Vaccine viêm não Nhật Bản bất hoạt (thế hệ 1) đã giúp hàng chục triệu trẻ em Việt Nam và nhiều nước khác trên thế giới thoát khỏi căn bệnh viêm não Nhật Bản và những biến chứng nặng nề do căn bệnh để lại.

Năm 2006, dù đã ngoài 60 tuổi, GS.TS. Huỳnh Thị Phương Liên lại tiếp tục bắt tay vào nghiên cứu sản xuất vaccine viêm não Nhật Bản bất hoạt (thế hệ 2). Vaccnie này sẽ được sử dụng công nghệ vaccine bất hoạt trên tế bào vero thay thế cho công nghệ cũ.

Sau 8 năm, năm 2014, vaccine viêm não Nhật Bản bất hoạt (thế hệ 2) bắt đầu được đưa vào thử nghiệm lâm sàng với 3 giai đoạn:

Ở tuổi 85, GS.TS. Huỳnh Thị Phương Liên vẫn cần mẫn với công việc nghiên cứu vaccine. Ảnh: Quỳnh Mai.

Năm 2018, GS.TS. Huỳnh Thị Phương Liên được Bộ Khoa học và Công nghệ chỉ định làm chủ nhiệm đề tài độc lập cấp Nhà nước: "Nghiên cứu đánh giá tính an toàn và sinh miễn dịch trên người đối với vaccine viêm não Nhật Bản sản xuất trên tế bào Vero JECEVAX Vabiotech Việt Nam". Sau khi đưa vào thử nghiệm lâm sàng trên người lớn và trẻ em, vaccine thế hệ 2 cho kết quả rất an toàn, dung nạp tốt, đáp ứng kháng thể từ 99,6 - 100% so với vaccine đối chứng.

Tháng 1/2019, vaccine thế hệ 2 này được chọn là sản phẩm quốc gia trong chương trình khoa học công nghệ cấp Nhà nước.

Với gia tài 112 công trình khoa học công bố trên các tạp chí khoa học trong và ngoài nước, tham gia 12 đề tài nghiên cứu khoa học cấp Nhà nước, tháng 1/2021, GS.TS. Huỳnh Thị Phương Liên vinh dự nhận danh hiệu cao quý Anh hùng Lao động thời kỳ đổi mới.

"Danh hiệu này là cột mốc đánh dấu sự nghiệp của tôi. Nhưng dù có hay không có những danh hiệu, giải thưởng vinh dự đó thì tôi vẫn sẽ cống hiến hết mình. Có lẽ tôi sinh ra là để nghiên cứu vaccine, tôi phấn đấu không phải để trở thành anh hùng. Nhờ có công việc này mà tôi đã sống một cuộc đời thực sự ý nghĩa", GS.TS. Huỳnh Thị Phương Liên xúc động nói.

Quỳnh Mai