'Dù cho bận rộn tứ bề, Rằm Giêng mở hội thì về Ngọc Tiên'

Rước kiệu tại Lễ hội làng Ngọc Tiên.

Làng Ngọc Tiên xưa là vùng bãi bồi ven biển thuộc trấn Sơn Nam Hạ, tên gọi xưa là Ngọc Cục. Theo thư tịch cổ, làng Ngọc Cục được hình thành từ khoảng thế kỷ XIII-XIV. Đến thời Trần, làng Ngọc Tiên nằm trong Hành Cung Trang và được chọn là Vườn Kim Quất nhà Trần. Tương truyền rằng khi nhà vua về thăm vườn Kim Quất, Nam thiên Ngọc ấp (tức làng Ngọc Cục) được chỉ dụ cử nam thanh, nữ tú đi nghênh giá. Trong số nữ tú có cô gái xinh đẹp xuất chúng lọt “mắt rồng” được đưa về kinh thành làm phi, được vua ban cho mỹ tự Ngọc Tiên - đẹp như tiên như ngọc. Từ đó làng Ngọc Cục được đổi tên thành Ngọc Tiên. Vào thời Hậu Lê, triều đình cử một vị tướng tài là Hoàng Văn Quảng về chiêu mộ quân sĩ, giúp dân làng Ngọc Tiên dẹp giặc trấn biên, ổn định cuộc sống. Nhờ tài thao lược “chiêu binh mãi mã, tích thảo dồn lương” của ông mà nhân dân ở đây được hưởng cuộc sống thái bình no đủ. Năm 1743, Vua Lê Cảnh Hưng ban sắc cho ông là Thông huyền chế cảm Linh thánh Đại vương tiên hiệu Quảng. Tri ân công đức của ông, dân làng Ngọc Tiên tôn ông lên làm Thành Hoàng làng, lập đền thờ và lấy ngày rằm tháng Giêng là ngày chính kỵ.

Tham gia phần thi địch hỏa (lấy lửa), các vận động viên phải cọ các thanh tre với nhau tạo ra ma sát đến khi thanh tre trở nên nóng bắn ra tia lửa.

Trải qua nhiều giai đoạn lịch sử, đền, chùa Ngọc Tiên từng bị đánh sập, tường đổ vỡ, mất nhiều tài liệu, ghi chép quan trọng, lễ hội dần bị mai một. Đến năm 1984, được sự quan tâm, chỉ đạo của chính quyền địa phương, sự đồng lòng, quyết tâm của nhân dân trong làng, lễ hội làng Ngọc Tiên được khôi phục, đến nay vẫn giữ nguyên những nét độc đáo không nơi nào có. Vào những ngày hội, nhân dân trong làng gác lại mọi công việc đồng áng, con cháu sinh sống làm ăn xa quê đều sắp xếp công việc trở về tập trung cho ngày lễ trọng của làng.

Giã gạo, làm bánh dâng cúng thánh thần, tổ tiên tại Lễ hội.

Bên cạnh phần lễ trang trọng với các nghi thức truyền thống: tế lễ, rước kiệu, phần hội được làng Ngọc Tiên tổ chức phong phú với nhiều trò chơi như: kéo co, cờ tướng, đu tiên, leo cầu ngô trên mặt nước, bắt vịt, bốc bồi... thu hút đông đảo nhân dân và du khách thập phương đến tham gia, cổ vũ. Nhưng độc đáo, sinh động và náo nhiệt nhất là trò thổi cơm thi và làm cỗ chay dâng thánh thần, tổ tiên với ý nghĩa diễn lại cảnh sinh hoạt của nghĩa binh xưa dưới thời Đức Thánh tổ dấy binh đánh giặc thiếu thốn mọi bề, vừa hành quân vừa lo hậu cần. Chính vì vậy, tục thổi cơm thi của làng Ngọc Tiên diễn ra theo một quy trình khép kín từ việc lấy nước (địch thủy), tạo lửa (địch hỏa) đến thổi cơm, làm bánh đều dựa vào sức người là chính. Điều đặc biệt nữa là nhân lực tham gia nấu cơm, làm bánh chỉ có nam giới, còn nữ giới đứng bên cạnh cổ vũ. Ông Nguyễn Ngọc Oanh, nguyên Trưởng Ban quản lí di tích, đã có hơn 40 năm gắn bó với lễ hội làng Ngọc Tiên cho biết: “Cuộc thi lấy nước, lấy lửa, thổi cơm, làm bánh thực chất là phản ánh lại tài thao lược nuôi quân của tướng quân Hoàng Văn Quảng. Trên đường hành quân vốn không có nhiều thời gian nên vừa đi vừa phải nấu cơm, mà tham gia đánh giặc chỉ có đàn ông. Sau này khi lễ hội được khôi phục, làng giữ nguyên tinh thần chỉ đàn ông tham gia”.

Phần thi nấu cơm thể hiện kinh nghiệm, sự khéo léo, biết quan sát, thu vén của trai làng Ngọc Tiên.

Tham dự hội làng có 6 giáp, được chia theo đơn vị xóm gồm: Giáp Cựu, Giáp Đông Đoài, Giáp Ninh Thọ, Giáp Phố, Giáp Phú Yên 1, Giáp Phú Yên 2. Mỗi giáp có đủ 14 người là nam giới, tuổi từ 18 trở lên, có phẩm chất đạo đức tốt, khỏe mạnh, nhanh nhẹn, gia đình toàn vẹn, không vướng tang chế. Để tham gia thi nấu cơm, làm bánh, các giáp phải chọn người tham gia thi địch thẻ (chạy từ chùa Ngọc Tiên ra đến đò Cựa Gà để lấy thẻ số thứ tự), địch thủy (lấy nước) và địch hỏa (đánh lửa châm bếp). Thi địch thủy, mỗi giáp cử ra 2 người, tay cầm một chiếc nậm nhỏ, chạy ra bến Cựa Gà, lội ra giữa dòng sông Ninh lấy nước mang về đổ vào nồi đáy của chõ đồ. Trong quá trình lấy nước, ngón tay cái phải bịt chặt miệng nậm để nước khỏi sánh ra ngoài. Ai mang nước về nhanh nhất, không làm vương vãi dọc đường là người thắng cuộc.

Phần thi địch hỏa được coi là gay cấn, lôi cuốn không chỉ đối với người dự thi, dân làng mà còn cả với khách thập phương tham dự. Mỗi giáp cử một nghệ nhân có sức khỏe bền bỉ, dẻo dai có thể dành điểm cao trong môn thi này để được tham dự vòng thi kế tiếp. Bên cạnh đó, theo quan niệm của người dân làng Ngọc Tiên, việc tạo lửa ngay trong ngày đầu xuân là điềm lành, mang nhiều may mắn, thuận lợi. Thanh tre được chọn phải là tre bánh tẻ chặt hạ để qua một năm, đường kính khoảng 4cm, gần đến lễ hội được bổ tách ra làm thanh cái; một thanh tre khác dài, mỏng gọi là thanh con (hay thanh dao) được lấy từ gốc tre già, dùng để cọ sát vào thanh cái. Khi vào cuộc, 6 nghệ nhân xếp thành hàng ngang, dùng lực cọ xát 2 thanh tre vào nhau tạo một lớp mùn mịn; 2 thanh tre được đánh vào nhau cho đến khi lực ma sát tạo ra tia lửa bắt vào lớp mùn tre thành lửa. Từ một đốm than hồng, người kéo phải khéo hà hơi để lửa bén vào bùi nhùi rơm bùng lên thành ngọn lửa lớn. Khó khăn là thế nhưng quy định cho phần thi kéo lửa chỉ khoảng 15-20 giây. Khi các nghệ nhân kéo lửa giơ cao ngọn lửa do mình tạo ra, đốt cờ lệnh báo hiệu phần thi của mình đã hoàn tất rồi cùng dân làng rước lửa về sân đền nấu cỗ, châm bếp bắt đầu phần thi làm bánh, thổi cơm trong tiếng hò reo, cổ vũ náo nhiệt.

Người tham gia phần thi thổi cơm phải biết quán xuyến các khâu từ đeo cần trúc lên vai, cố định niêu cơm đến giữ lửa cho cơm chín, vừa đi vừa nấu, theo sau là cả đoàn rước khua chiêng, gõ trống tưng bừng. Để hoàn thành tốt phần thi này, các giáp phải chuẩn bị công phu, tỉ mỉ, từ việc tuyển chọn loại gạo 10 hạt đều như một, đến cần trúc treo niêu được uốn cong theo hình chữ S, đủ độ dẻo dai, bền chắc. Những người được chọn tham gia phần thi này là những người đàn ông có sức khỏe, kinh nghiệm, khéo léo. Ông Nguyễn Văn Thượng, giáp Cựu, đã có nhiều năm kinh nghiệm tham gia phần thi nấu cơm chia sẻ: “Người thi phải biết ước lượng sao cho đủ nước, đủ lửa để sau khi đi 3 vòng quanh sân chùa, cơm chín đủ độ dẻo, thơm, đủ đơm một bát cơm lồng, góp vào mâm cơm cúng Thánh”. Ngoài cơm trắng, mâm cỗ chay còn có 4 loại bánh: ống, bìa, phong, giáo. Mỗi loại bánh có yêu cầu kích thước, hình dáng, màu sắc khác nhau được làm từ nguyên liệu chung là gạo nếp, đỗ xanh, đường kính và quả gấc chín. Trải qua các công đoạn từ giã gạo, sàng bột mịn, nhào cùng gấc ra màu đỏ cam, ép vào khuôn, hấp bánh trong khoảng thời gian 3 tiếng, các giáp phải đặt đủ các loại bánh theo yêu cầu lên mâm cỗ chay của mình. Bốn loại bánh trên mâm cỗ chay tượng trưng cho các loại lương khô mà Thánh tổ đã làm ra giúp nghĩa quân có đủ lương thực ăn dọc đường, ngay cả khi giặc dã, mưa gió, lụt lội. Sau 150 phút, các giáp phải hoàn thành mâm cỗ chay đủ 4 loại bánh, một bát chè đường, một bát cơm lồng, một cút rượu trắng, một đĩa trầu têm cánh phượng, quả cau bổ 12 miếng đều như nhau và một quả bưởi đạt yêu cầu to - tròn - đẹp. Các mâm cỗ được dâng lên cúng Thánh cầu cho “quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, vạn vật sinh sôi”. Sau một tuần hương, cỗ chay của các giáp được mang ra sân đình chấm điểm. Tan hội, vào lễ hoàn làng, cỗ giáp nào được mang về giáp đó, chia đều lộc cho dân làng.

“Dù ai đi khắp ba miền, nhớ ngày lễ hội Ngọc Tiên thì về. Dù cho bận rộn tứ bề, Rằm Giêng mở hội thì về Ngọc Tiên”. Với những nét độc đáo, đậm đà bản sắc dân tộc, mang đậm tình gắn kết xóm, làng, lễ hội làng Ngọc Tiên thu hút đông đảo nhân dân và du khách thập phương về trẩy hội mỗi dịp đầu năm. Người dân trong làng hoan hỉ sau hội làng, phấn khởi bắt tay vào công việc đồng áng, học tập, lao động năm mới.

Bài và ảnh: Diệu Linh