Đồng chí Lê Thanh Nghị lãnh đạo xã giành chính quyền đầu tiên trong cả nước(*)

Đình Xuân Biều là nơi đồng chí Lê Thanh Nghị đã lãnh đạo thành công cuộc khởi nghĩa giành chính quyền đầu tiên, mở đầu cho cuộc Tổng khởi nghĩa Cách mạng Tháng Tám trong cả nước. Trong ảnh: Chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh, đồng chí Lê Thanh Nghị và các cán bộ địa phương được trưng bày trong đình Xuân Biều (ảnh tư liệu)

Đây là nơi đầu tiên trong cả nước giành được chính quyền cấp xã. Nhân kỷ niệm 114 năm ngày sinh đồng chí Lê Thanh Nghị (6/3/1911 - 6/3/2025), Báo Hải Dương trích đăng hồi ký của đồng chí về sự kiện quan trọng này.

Nhanh chóng lãnh đạo quần chúng nổi dậy

Sáng 13/3, hội nghị (Hội nghị mở rộng của Thường vụ Trung ương) bế mạc. Tôi được Trung ương cử làm đặc phái viên với nhiệm vụ xây dựng Chiến khu II, gồm Bắc Giang, Phúc Yên, Phú Thọ, Vĩnh Yên và một phần Thái Nguyên.

Sáng hôm sau, tôi cùng anh Tỉnh (đồng chí Nguyễn Trọng Tỉnh, Trưởng ban Công tác đội Khu an toàn II của Trung ương) đi Bắc Giang ngay. Trên đường đi, chỗ nào cũng thấy nhân dân đổ ra đường để nghe ngóng tin tức, bà con bàn tán xôn xao về việc Nhật, Pháp bắn nhau, về Việt Minh sắp khởi nghĩa đến nơi. Nét mặt người nào cũng lộ vẻ hân hoan, hy vọng.

Chúng tôi đi lối chợ Chờ, qua sông Cầu ở bến đò Ngọt sang chợ Đài về làng Xuân Biều thuộc xã Xuân Cẩm, thuộc vùng hạ huyện Hiệp Hòa. Khoảng nửa chiều thì đến nơi. Chúng tôi vào nhà anh Kiểm, thường gọi là Kiểm Ê, là cơ sở của Khu an toàn II. Anh Tỉnh cho triệu tập ngay chị Thuận là cán bộ phụ trách vùng này và các cốt cán chủ chốt của địa phương.

Cố Phó Chủ tịch Hội đồng Nhà nước Lê Thanh Nghị (1911 - 1989)

Chỉ một lát sau, tất cả đã đến đông đủ. Thấy anh Tỉnh về với tôi, mọi người đều mừng rỡ, vì đang nóng lòng chờ chỉ thị của cấp trên trong tình hình mới. Anh chị em càng mừng rỡ hơn khi được biết tôi là đặc phái viên của Trung ương. Sau khi nghe báo cáo tình hình địa phương - quần chúng phấn khởi, bọn hào lý thì hoang mang - tôi phổ biến tóm tắt chỉ thị của Trung ương rồi bàn ngay vào công việc trước mắt.

Bốn nhiệm vụ được đề ra: (1) Căn cứ vào chủ trương khởi nghĩa từng phần của Trung ương, ở đây đã có đủ điều kiện lật đổ chính quyền địch ở xã, thành lập Ủy ban Dân tộc giải phóng, tiến tới giành chính quyền huyện, tỉnh. Đi đôi với việc này, cần phát triển mạnh mẽ các tổ chức quần chúng cứu quốc, tổ chức các đội tự vệ bằng vũ khí thô sơ để bảo vệ chính quyền cách mạng. (2) Tịch thu ruộng đất của các chủ đồn điền Pháp và địa chủ, Việt gian ở trong vùng, chia cho dân nghèo. (3) Phá kho thóc của Nhật ở đồn điền Vát để giải quyết nạn đói. (4) Giữ gìn an ninh trật tự, diệt trừ nạn trộm cướp đang hoành hành.

Đình Xuân Biều ở xã Xuân Cẩm, huyện Hiệp Hòa. Ảnh: BÁO BẮC GIANG

Họp xong, ngay tối hôm đó chúng tôi tổ chức một cuộc mít tỉnh ở đình làng Xuân Biểu. Tiếng trống hiệu lệnh vừa nổi lên,hàng nghìn người đã từ các phía rầm rập kéo ra đình, đèn đuốc sáng trưng một góc trời. Nhìn những đoàn người hùng dũng đi trong ánh lửa, tôi chợt nghĩ đến những ngày hội quân của người anh hùng áo vải Hoàng Hoa Thám năm xưa trên mảnh đất Bắc Giang lịch sử này mà lòng tôi bồi hồi xúc động. Giá cụ Hoàng được trông thấy cảnh cháu con hôm nay đang tiến bước trên con đường của cha ông...

Khi dân làng đã tề tựu đông đủ ở sân đình, có cả tên lý trưởng mang theo bằng, triện do tự vệ dẫn đến, tôi và anh Tỉnh phổ biến chỉ thị của Trung ương, rồi tuyên bố xóa bỏ chính quyền tay sai của đế quốc, thành lập chính quyền cách mạng, lấy tên Ủy ban Dân tộc giải phóng.

Anh Tỉnh ra lệnh cho tự vệ tịch thu bằng, triện của lý trưởng, giao trách nhiệm cho y vẫn giữ quan hệ bình thường với huyện để biết tình hình và chủ trương của địch, nhưng cấm thực hiện lệnh thu sưu thuế cũng như lệnh trồng đay, trồng thầu dầu của Nhật.

Đình Xuân Biều trở thành địa chỉ đỏ để giáo dục truyền thống cách mạng cho thế hệ trẻ. Ảnh: BÁO BẮC GIANG

Vì ta chưa giành được chính quyền huyện, nên tạm thời vẫn để hai chính quyền song song tồn tại, nhưng mọi việc trong xã từ nay sẽ do Ủy ban Dân tộc giải phóng giải quyết. Tên lý trưởng lúc đầu tưởng mình bị đem ra xử, sợ run cầm cập, thấy anh Tỉnh nói thế, hắn mừng rỡ như kẻ sắp chết được sống lại, chắp tay vái lia lịa, hứa sẽ làm theo mọi lệnh của Việt Minh, Việt Minh bảo sao hắn sẽ làm vậy. Tiếp đó, Mặt trận Việt Minh xã giới thiệu danh sách 5 người vào Ủy ban Dân tộc giải phóng để nhân dân bầu bằng cách giơ tay. Cả 5 người cùng được bầu một lần. Chủ tịch Ủy ban là anh Kiểm Ê.

Sức mạnh lòng dân

Gia đình đồng chí Lê Thanh Nghị tặng hoa chúc mừng, tặng sách cho địa phương nhân dịp đình Xuân Biều đón bằng công nhận là Di tích quốc gia đặc biệt (ATK II) năm 2022

Thế là lần đầu tiên chính quyền cách mạng được thành lập ở vùng trung du. Như một luồng gió mạnh, tin này lan đi rất nhanh làm nức lòng người. Các nơi đều mong cán bộ về để thành lập Ủy ban Dân tộc giải phóng, có nơi còn chủ động đi tìm cán bộ.

Sáng hôm sau, chúng tôi sang xã Trung Định ở bên cạnh. Xã này là cơ sở chính ở vùng hạ huyện Hiệp Hòa, đã có chi bộ Đảng, nên việc thành lập Ủy ban Dân tộc giải phóng được tiến hành nhanh gọn.

Cũng cần nói thêm là sau khi thành lập chính quyền ở xã Xuân Cẩm, tôi bàn với anh Tỉnh, chị Thuận và các đồng chí lãnh đạo xã sẽ chờ lập xong chính quyền ở Trung Định và vài xã nữa sẽ phát động quần chúng phá kho thóc của Nhật ở đồn Vát để bảo đảm ăn chắc. Vì đồn này có lô cốt với một tiểu đội lính gác và các loại súng.

Dự kiến sẽ làm vào ngày 15/3, nhưng ngày 14, trong lúc đang tiến hành thành lập Ủy ban Dân tộc giải phóng ở Trung Định thì được tin tên chủ đồn điền là Đờ Môngpoda (De Monpezart) đã chạy trốn về Hà Nội, chúng tôi liền đổi kế hoạch. Chị Thuận được giao trách nhiệm lãnh đạo chính quyền hai xã Trung Định, Xuân Biểu, huy động tự vệ và nhân dân hai xã cùng nhân dân các xã xung quanh làm ngay trong ngày. Chỉ trong vòng mấy tiếng đồng hồ đã có hàng ngàn đồng bào từ các làng đổ ra đường cái, mang theo quang gánh, thúng mủng, đi theo cán bộ và tự vệ tiến về phía đồn Vát.

Đời sống người dân thôn Xuân Biều, xã Xuân Cẩm ngày càng nâng cao. Ảnh: BÁO BẮC GIANG

Đến nơi, tự vệ xông lên phá rào, quần chúng hò reo kéo vào đồn. Trước sức mạnh như nước vỡ bờ của quần chúng, bọn lính ở các lô cốt trong đồn không dám nổ súng, mặc cho quần chúng phá cửa kho, lấy toàn bộ thóc lúa ở trong kho, ước tính đến hàng trăm tấn, và rất nhiều trâu, ngựa, bò, cừu. Tự vệ còn thu được tám khẩu súng các loại nộp cho cách mạng...

Đêm hôm ấy, trong các bếp của mọi nhà đã từ lâu lạnh tanh, đều đỏ lửa. Đèn thắp rất khuya như sao sa. Tiếng cối xay thóc, tiếng chày giã gạo, tiếng người í ới gọi nhau vang lên trong xóm. Thật là một ngày hội của quần chúng. Một bà cụ ở cạnh chỗ tôi ở, nói: " Đã nửa tháng nay gia đình tôi toàn phải ăn củ chuối và rau dền, hôm nay mới lại được ngửi thấy mùi cơm. Không có Việt Minh thì làm gì được thế này”.

Nghe bà cụ nói, lại được tận mắt nhìn thấy chủ trương của Đảng đi vào quần chúng, tôi thầm nghĩ: Cái gì hợp với lòng người thì mau chóng biến thành phong trào của quần chúng và trở nên một sức mạnh vô địch.

Cố Phó Chủ tịch Hội đồng Nhà nước Lê Thanh Nghị (1911 - 1989) tên thật là Nguyễn Khắc Xứng, quê ở thôn Thượng Cốc, xã Gia Khánh (Gia Lộc, Hải Dương). Đồng chí tham gia hoạt động cách mạng từ năm 1928 và gia nhập Đảng Cộng sản Đông Dương năm 1930. Sinh thời, đồng chí giữ nhiều trọng trách của Đảng, Nhà nước. Đồng chí là Ủy viên Ban Chấp hành Trung ương Đảng các khóa II, III, IV, V; Ủy viên Bộ Chính trị các khóa III, IV; đại biểu Quốc hội liên tục từ khóa II đến khóa VII.

(*): Tiêu đề do Báo Hải Dương đặt

Trích trong cuốn Hồi ký của đồng chí Lê Thanh Nghị