Đô thị xanh: Lộ trình giảm phát thải gắn với chất lượng sống

Việt Nam đặt mục tiêu phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050, kéo theo yêu cầu chuyển đổi mô hình phát triển đô thị từ tăng trưởng theo chiều rộng sang tối ưu tài nguyên, giảm phát thải và nâng chất lượng sống. Trọng tâm của chuyển đổi là liên kết giữa quy hoạch, giao thông, năng lượng, công trình, chất thải và công cụ tài chính – thị trường. Tư duy quản trị “đo-đếm được” và theo dõi liên tục sẽ biến các cam kết quốc gia thành kết quả cụ thể ở từng quận, phường, tuyến phố.

Một mũi đột phá là tổ chức không gian đô thị theo định hướng giao thông công cộng (TOD). Khi phát triển dọc các trục metro, BRT, xe buýt trục chính, mật độ dân cư và việc làm được gom hợp lý quanh các nhà ga, quãng đường bắt buộc giảm đi, xe cá nhân dùng ít hơn, phát thải CO₂ từ giao thông cắt mạnh. TOD không chỉ là kẻ vạch trên bản đồ; đó là gói giải pháp đồng bộ: chỉnh trang vỉa hè, kết nối an toàn cho người đi bộ và xe đạp, bãi gửi xe trung chuyển, quy chế quản lý tầng cao – công năng để đảm bảo “ở – làm – dịch vụ” trong cự ly đi bộ. Quy hoạch nén, đa chức năng giúp giảm chi phí hạ tầng, tăng hiệu quả vận hành dịch vụ công, đồng thời tạo nền tảng cho các dịch vụ mới như logistics chặng cuối bằng phương tiện điện.

Điện khí hóa giao thông là trụ cột thứ hai. Xe buýt điện, taxi điện, xe máy và xe đạp điện sẽ thay đổi bức tranh phát thải nếu có hạ tầng sạc đủ dày và nguồn điện ngày càng sạch. Cần tích hợp quỹ đất cho sạc nhanh và sạc chậm ngay từ đồ án phân khu, kèm tiêu chuẩn kỹ thuật đồng bộ và cơ chế huy động tư nhân. Chính quyền đô thị có thể khởi động bằng các đội xe công và dịch vụ công ích không phát thải, chuẩn hóa đấu thầu mua sắm xanh, ưu tiên làn đường và bến bãi cho phương tiện sạch, đồng thời khuyến khích chuyển đổi đội xe taxi, xe ưu tiên và vận tải đô thị.

Trong lĩnh vực công trình, tiềm năng tiết kiệm năng lượng và giảm phát thải là rất lớn. Tòa nhà sử dụng phần đáng kể điện năng cho điều hòa không khí, chiếu sáng và bơm nước; vì vậy, yêu cầu tối thiểu hóa nhu cầu năng lượng thông qua thiết kế bao che tốt, thông gió – chiếu sáng tự nhiên, thiết bị hiệu suất cao cần trở thành điều kiện tiên quyết trong cấp phép. Các địa phương có thể áp dụng cơ chế ưu đãi tiền sử dụng đất, hệ số sử dụng đất, hoặc giảm phí thẩm định cho dự án đạt chứng chỉ xanh phù hợp điều kiện Việt Nam. Song song, chương trình cải tạo tòa nhà hiện hữu, thay thế điều hòa và đèn cũ bằng thiết bị hiệu suất cao, kết hợp hệ thống quản lý năng lượng, sẽ mang lại lợi ích ngay lập tức với chi phí xã hội thấp.

Không gian xanh và “thành phố bọt biển” giúp vừa thích ứng khí hậu, vừa giảm phát thải gián tiếp. Tăng diện tích công viên, hồ điều hòa, dải cây đường phố và mặt thấm nước làm dịu đảo nhiệt, nâng chất lượng không khí, giảm nhu cầu làm mát và chi phí y tế. Khi cải tạo hạ tầng thoát nước, cần bố trí bồn cây mưa, mái xanh, vườn mưa và hành lang sinh thái dọc kênh rạch; các giải pháp này tích lũy nhiều lợi ích: chống ngập, làm mát, đa dạng sinh học đô thị và giá trị bất động sản. Kế hoạch duy tu, bảo trì và cơ chế giám sát cộng đồng là điều kiện để không gian xanh vận hành bền vững, tránh tình trạng “xây xong để đó”.

Kinh tế tuần hoàn trong quản lý chất thải là mắt xích khó nhưng quyết định. Phân loại tại nguồn cần đi kèm hạ tầng thu gom – trung chuyển riêng, trung tâm tái chế và cơ chế giá theo khối lượng phát sinh để khuyến khích giảm rác. Mục tiêu giảm chôn lấp chỉ đạt được khi các dòng vật liệu có đầu ra ổn định: nhựa, giấy, kim loại, hữu cơ. Với phần khó tái chế, công nghệ thu hồi năng lượng và xử lý đạt chuẩn môi trường sẽ thay thế chôn lấp lạc hậu. Trọng tâm là chuỗi chính sách “đầy đủ nhưng dễ làm”: tiêu chuẩn kỹ thuật, mô hình dịch vụ, định mức – đơn giá minh bạch và sự tham gia của doanh nghiệp cùng cộng đồng cư dân.

Công cụ thị trường carbon và tài chính xanh là chất xúc tác mạnh cho đầu tư đô thị xanh. Khi giá carbon từng bước hình thành, quyết định đầu tư – vận hành của doanh nghiệp sẽ tính đến chi phí phát thải, thúc đẩy đổi mới công nghệ và tiết kiệm năng lượng. Chính quyền có thể đi trước bằng trái phiếu xanh cho hạ tầng sạc, công viên, cải tạo năng lượng; quỹ tiết kiệm năng lượng đô thị; hợp tác công – tư trong chiếu sáng công cộng thông minh; và cơ chế chia sẻ rủi ro để hạ chi phí vốn cho dự án xanh. Các dự án sử dụng tài chính xanh cần công bố minh bạch chỉ số phát thải, tiết kiệm năng lượng, diện tích xanh và lợi ích xã hội để tạo niềm tin cho nhà đầu tư.

Hạ tầng dữ liệu và quản trị số giúp đô thị “nhìn thấy” phát thải để hành động chính xác. Kiểm kê phát thải cấp địa phương, bản đồ năng lượng – giao thông – chất thải theo thời gian thực, cùng bảng điều khiển công khai cho phép theo dõi mục tiêu và điều chỉnh chính sách nhanh. Cơ chế chia sẻ dữ liệu giữa các sở ngành và doanh nghiệp dịch vụ công là chìa khóa để đồng bộ vận hành, từ điều độ giao thông công cộng đến tối ưu chiếu sáng và bơm tiêu.

Cuối cùng, thành công của đô thị xanh phụ thuộc vào cộng đồng. Khi người dân cảm nhận lợi ích rõ ràng như không khí mát hơn, đường phố an toàn hơn, hóa đơn điện giảm và dịch vụ công hiệu quả, họ sẽ trở thành đồng tác giả của chuyển đổi. Vì vậy, mỗi dự án cần thiết kế theo hướng “lấy người dùng làm trung tâm”, truyền thông minh bạch, đo lường lợi ích cụ thể và mời cộng đồng cùng giám sát. Sự kết hợp giữa quy hoạch nén hợp lý, giao thông công cộng hấp dẫn, tòa nhà hiệu quả, không gian xanh sống động, chất thải tuần hoàn, tài chính xanh và dữ liệu minh bạch sẽ tạo ra đô thị phát triển mà không đánh đổi môi trường – một nơi đáng sống cho hiện tại và thế hệ mai sau.

Quang Đức