Đi tìm bản sắc sông Sài Gòn trong quy hoạch: 'Bánh răng' chức năng sông Sài Gòn đưa con thuyền TPHCM tiến về phía trước

Sông Sài Gòn rất may mắn vẫn luôn hiện diện như một nhân vật chính trong câu chuyện phát triển của TPHCM. Ảnh: LÊ VŨ

Khi quy mô kinh tế ngày càng lớn, nhịp độ sống bị đẩy lên cao và mối quan hệ giữa thiên nhiên và con người mất cân bằng nghiêm trọng dẫn đến những trục trặc và khủng hoảng khó lòng xử lý nhanh và hiệu quả được, vai trò của những không gian sống tự nhiên như sông nước đang trở thành một tài sản quý giá cần được bảo tồn và phát triển. Một lần nữa, chức năng của con sông đối với các thành phố lớn cần được nhìn nhận lại như một bánh răng quan trọng.

Sông Sài Gòn - hạ tầng hữu hình đồng hành cùng mọi đối tượng của thành phố

Sông Sài Gòn, sau mấy chục năm gắn bó với quá trình đô thị hóa, rất may mắn vẫn luôn hiện diện như một nhân vật chính trong câu chuyện phát triển của thành phố và giữ trong mình vô số những vai trò đa dạng, từ giao thông vận tải, cửa ngõ giao thương quốc tế, cho đến không gian văn hóa, du lịch và môi trường.

Sông Sài Gòn từ lâu đã là tuyến vận tải huyết mạch, góp phần giảm bớt áp lực giao thông đường bộ và mang lại nguồn thu lớn cho nền kinh tế địa phương.

Cũng giống như sông Rhine ở châu Âu, dòng sông này không chỉ là một kênh vận tải mà còn là huyết mạch kết nối nền kinh tế nội địa với thị trường quốc tế. Nếu sông Rhine chảy qua những đô thị lớn, mang theo hàng hóa công nghiệp và nông sản từ Đức, Thụy Sỹ và Hà Lan, thì sông Sài Gòn làm điều tương tự, trở thành chiếc cầu nối thương mại, nơi mọi điều từ những thứ nhỏ bé, giản dị như lúa gạo, đến những container hàng hóa nguyên vật liệu, thiết bị cồng kềnh được chuyên chở một cách nhẹ nhàng, âm thầm.

Bên bờ sông Sài Gòn, cảng Cát Lái và cảng Sài Gòn tựa như những gã khổng lồ trầm lặng, đón nhận và tiễn đưa những con tàu khổng lồ từ bốn phương. Hàng triệu tấn hàng hóa mỗi năm đã xuất đi từ những cảng này, mang theo bao hy vọng và khát khao phát triển.

Giống như cảng Hamburg bên sông Elbe, cảng Cát Lái của sông Sài Gòn không chỉ là một phần của thành phố mà còn là cửa ngõ giao thương lớn nhất của toàn bộ quốc gia.

Sự náo nhiệt của cảng Cát Lái không chỉ là âm thanh của các khối thép và còi tàu, mà là nhịp sống hối hả của cả thành phố, của những giấc mơ đang được vun đắp trên từng chiếc tàu rời bến.

Dọc theo dòng sông Sài Gòn, những khu đô thị mới đang mọc lên, nơi những tòa nhà cao tầng soi bóng xuống mặt nước phẳng lặng. Thủ Thiêm, một khu đô thị mới bên bờ sông, là giấc mơ của một Sài Gòn hiện đại và thịnh vượng.

Việc quy hoạch sông Sài Gòn cả ở không gian giữa lòng sông hay ven sông đều cần được nhìn nhận giá trị hữu hình và vô hình, hay có thể xem xét dưới hai góc độ hạ tầng cứng và mềm, trong đó con người vừa là nhân tố kết nối, vừa là trung tâm của bức tranh nhằm đo lường tính hiệu quả của sự hài hòa giữa các giá trị vật chất và tinh thần.

Giống như Canary Wharf ở London, nơi từng là cảng công nghiệp giờ đã trở thành trung tâm tài chính hàng đầu thế giới, Thủ Thiêm cũng mang trong mình tiềm năng tương tự. Một ngày không xa, những tòa nhà hiện đại bên sông sẽ không chỉ là nơi làm việc của các tập đoàn lớn, mà còn là nơi hội tụ những trí tuệ sáng tạo, nơi những giấc mơ về một thành phố toàn cầu được nuôi dưỡng và hiện thực hóa.

Rồi trong một chiều hoàng hôn đỏ rực, ánh nắng chiều phản chiếu trên mặt nước lấp lánh, những con thuyền du lịch nhẹ nhàng lướt đi. Du khách trên thuyền được ngắm nhìn toàn cảnh thành phố từ dòng sông, thưởng thức những món ăn đặc trưng của Việt Nam trên những nhà hàng nổi, hay lắng nghe những câu chuyện kể về lịch sử và văn hóa của Sài Gòn qua từng nhịp sóng.

Sông Chao Phraya ở Bangkok đã biến mình thành một biểu tượng của du lịch, nơi hàng triệu khách du lịch đổ về để ngắm nhìn dòng sông huyền thoại. Và sông Sài Gòn, với vẻ đẹp lãng mạn, tiềm ẩn một sức hút đầy mê hoặc, cũng đang dần trở thành điểm đến không thể thiếu trong hành trình của du khách quốc tế khi đến Việt Nam.

Ở một góc nhìn rộng hơn, trong cái nóng bức của những ngày hè oi ả, sông Sài Gòn như một chiếc quạt khổng lồ, mang đến những làn gió mát lành cho thành phố. Mặt sông rộng mở không chỉ làm dịu đi cái nóng mà còn là “lá phổi xanh” giúp điều hòa không khí và bảo vệ thành phố khỏi những biến đổi khí hậu khắc nghiệt.

Nhưng dòng sông cũng phải chịu nhiều thách thức từ sự phát triển đô thị hóa, công nghiệp hóa nhanh chóng. Tuy nhiên, nếu được bảo vệ đúng cách, như cách mà Marina Barrage ở Singapore đã thành công trong việc điều tiết nước và giảm ngập lụt, sông Sài Gòn hoàn toàn có thể trở thành một mô hình tương tự, giúp TPHCM vượt qua các thách thức về biến đổi khí hậu và bảo vệ môi trường bền vững.

Nhìn nhận một cách sâu sắc, sông Sài Gòn không chỉ là nơi diễn ra các hoạt động kinh tế mà còn là một “phòng nghiên cứu tự nhiên” cho những nhà khoa học và học sinh, sinh viên.

Sông Sài Gòn cũng có thể trở thành một “giảng đường” tự nhiên, nơi các trường học, đại học có thể tổ chức các buổi thực địa, giúp học sinh, sinh viên hiểu hơn về hệ sinh thái nước ngọt, về vai trò của sông đối với cuộc sống của con người và cách chúng ta có thể bảo vệ nguồn tài nguyên quý giá này. Không chỉ là nơi học tập, sông Sài Gòn còn là nguồn cảm hứng cho những công trình nghiên cứu khoa học mang tính ứng dụng cao, góp phần tìm ra các giải pháp bảo vệ môi trường, cải thiện chất lượng nước và giảm thiểu tác động của biến đổi khí hậu.

Việc sử dụng sông Sài Gòn như một công cụ giáo dục còn có tiềm năng lan rộng tới cộng đồng, từ các chương trình nâng cao nhận thức về môi trường cho đến các dự án cộng đồng làm sạch sông, giúp cư dân địa phương nhận thức rõ hơn về tầm quan trọng của việc giữ gìn môi trường nước.

Sông Sài Gòn định hình văn hóa và đời sống tinh thần của người dân

Từ thời xa xưa, sông Sài Gòn đã hiện hữu như một nhân chứng thầm lặng, chứng kiến sự đổi thay của thành phố. Nó không chỉ là một dòng sông đơn thuần mà còn là nơi gặp gỡ, là cầu nối giữa con người với thiên nhiên, giữa hiện tại và quá khứ, giữa bản sắc văn hóa truyền thống và những nhịp sống đô thị hối hả. Sông Sài Gòn, vì thế, không phải là một dòng sông vô tri, mà là một biểu tượng tinh thần sâu sắc, thấm đẫm trong từng hơi thở, từng nhịp sống của người dân nơi đây.

Sông Sài Gòn là nơi những giá trị tinh thần bắt đầu đơm hoa, là điểm khởi đầu cho những kỷ niệm đẹp nhất của tuổi trẻ khắc sâu trong lòng mỗi người con của thành phố.

Nếu ở Paris, dòng sông Seine là trái tim của thành phố, là nơi tôn vinh những vẻ đẹp lãng mạn và nghệ thuật, thì sông Sài Gòn cũng là như thế, trở thành cảm hứng cho các nghệ sĩ và nhà thơ. Những dòng chảy bất tận của nó là biểu tượng của sự sống, của sức mạnh văn hóa trường tồn, in sâu vào lòng người dân Sài Gòn và người yêu mến thành phố này.

Không chỉ là nguồn cảm hứng cho nghệ thuật, sông Sài Gòn còn đóng vai trò như một không gian tinh thần gắn kết cộng đồng. Từng lễ hội đua thuyền, từng sự kiện văn hóa ngoài trời như lễ hội sông nước với chủ đề “Dòng sông kể chuyện” đều thu hút hàng ngàn người dân đến tham gia và cổ vũ. Tiếng hò reo vang lên hòa cùng tiếng nước vỗ về, làm rộn ràng cả một góc trời.

Sông Sài Gòn là nơi mà cư dân từ nhiều vùng miền tụ hội, là không gian để họ kết nối, chia sẻ và cùng nhau xây dựng những giá trị văn hóa chung.

Giống như sông Hàn ở Seoul, nơi mà hàng năm đều diễn ra những lễ hội bắn pháo hoa và những cuộc thi đua thuyền, sông Sài Gòn cũng đang dần trở thành điểm đến cho các sự kiện cộng đồng lớn.

Chưa hết, sông Sài Gòn không chỉ hiện diện trong các hoạt động hàng ngày của người dân mà còn đóng vai trò quan trọng trong quy hoạch đô thị, tạo nên dấu ấn thẩm mỹ đặc biệt cho thành phố. Với những dự án phát triển ven sông như Thủ Thiêm, sông Sài Gòn trở thành tâm điểm của các dự án kiến trúc hiện đại, nơi mà những tòa nhà cao tầng, công viên xanh và khu đô thị mới đang mọc lên, hòa quyện với vẻ đẹp tự nhiên của dòng sông.

Sông Sài Gòn cần được nhìn nhận ở cả góc nhìn hữu hình và vô hình

Việc quy hoạch sông Sài Gòn cả ở không gian giữa lòng sông hay ven sông đều cần được nhìn nhận giá trị hữu hình và vô hình, hay có thể xem xét dưới hai góc độ hạ tầng cứng và mềm, trong đó con người vừa là nhân tố kết nối, vừa là trung tâm của bức tranh nhằm đo lường tính hiệu quả của sự hài hòa giữa các giá trị vật chất và tinh thần.

Dòng sông này, với vai trò hạ tầng hữu hình, đã góp phần hình thành nên bức tranh sống động về một đô thị hiện đại, nơi mà các ngành công nghiệp, thương mại, dịch vụ và văn hóa giao thoa, hòa quyện vào nhau.

Nhưng để sông Sài Gòn tiếp tục đóng vai trò quan trọng này trong tương lai, thành phố cần đầu tư vào các chiến lược phát triển bền vững, bảo vệ và quản lý dòng sông một cách hiệu quả. Các giải pháp xanh, các dự án bảo vệ môi trường, cùng với việc phát triển kinh tế hài hòa với tự nhiên sẽ là chìa khóa để giữ cho dòng sông này mãi là nguồn sống của thành phố, là biểu tượng của sự phát triển bền vững, là nhân tố giúp TPHCM đứng vững trước những thách thức của thời đại mới.

Bên cạnh đó, sông Sài Gòn còn đóng vai trò hạ tầng vô hình, không chỉ mang lại giá trị về mặt văn hóa mà còn tạo ra hiệu ứng thẩm mỹ mạnh mẽ trong việc phát triển đô thị. Các khu vực ven sông đã trở thành những không gian độc đáo, nơi giao thoa giữa tự nhiên và hiện đại. Những khu đô thị như Thủ Thiêm không chỉ phát triển về mặt kinh tế mà còn là không gian sống lý tưởng, nơi mà dòng sông đóng vai trò như một phần của cảnh quan đô thị, tạo ra sự cân bằng giữa cuộc sống hối hả và sự yên bình của thiên nhiên.

Những con thuyền nhỏ nhẹ lướt qua mặt sông, những ánh đèn lấp lánh phản chiếu trên mặt nước khi đêm về, tất cả đều tạo nên bức tranh tổng thể hài hòa và thẩm mỹ cho thành phố. Hình ảnh sông Sài Gòn không chỉ là biểu tượng của sự phát triển mà còn là hơi thở của sự sống, là minh chứng cho sự hài hòa giữa con người và thiên nhiên.

(*) Giám đốc chuyên môn - Viện Nghiên cứu và Đào tạo Tâm Việt - Tâm Việt Education
(**) Giảng viên khoa Quan hệ quốc tế - Đại học UEF

Trần Hương Giang (*) Huỳnh Hồ Đại Nghĩa (**)