Dấu ấn kiến trúc và nét đẹp văn hóa của người Hà Nội xưa

Kiến trúc phản chiếu lịch sử

Cuối thế kỷ XIX, khi người Pháp đặt chân đến Hà Nội và tiến hành quy hoạch lại, diện mạo TP dần thay đổi. Những công trình hành chính, biệt thự kiểu Pháp xuất hiện ngày một nhiều, tạo nên một sự giao thoa kiến trúc Đông – Tây độc đáo.

Bàn thờ thường được đặt ở vị trí trang trọng nhất trong nhà, thường là chiếc tủ thờ hoặc bàn thờ gỗ chạm khắc công phu, sơn son thếp vàng. Ảnh: Cẩm Tú

Ngôi biệt thự đầu tiên của Hà Nội được xây dựng vào năm 1886 trên phố Laubarède (nay là phố Đặng Thái Thân). Từ đó, hàng loạt biệt thự dành cho tầng lớp khá giả mọc lên, chủ yếu tập trung ở khu vực phía Nam hồ Hoàn Kiếm và dọc các trục đường mới trong khu vực thành cũ.

Ban đầu, các biệt thự này mang đậm phong cách tân cổ điển Pháp với mái ngói đỏ, hành lang rộng, cột trụ vững chãi và những bức phù điêu trang trí tinh xảo. Tuy nhiên, từ năm 1930, khi các kiến trúc sư Việt Nam tốt nghiệp Trường Mỹ thuật Đông Dương tham gia thiết kế, những công trình này bắt đầu có sự kết hợp với kiến trúc truyền thống Á Đông.

Màu sắc đặc trưng của biệt thự Hà Nội thời kỳ này là tường vàng nhạt, cửa gỗ xanh, ban công sắt uốn hoa văn… mang lại vẻ đẹp thanh thoát, hài hòa với cảnh quan xung quanh.

Không chỉ mang giá trị thẩm mỹ, mỗi căn biệt thự còn là một phần của câu chuyện lịch sử, phản ánh từng giai đoạn phát triển của TP. Đơn cử, biệt thự số 13 Trần Hưng Đạo theo phong cách tiền thực dân với mặt bằng hình chữ nhật, hành lang rộng bao quanh.

Trong khi biệt thự số 58 - 60 Trần Hưng Đạo (nay là Đại sứ quán Ấn Độ) lại mang phong cách tân cổ điển, chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của kiến trúc La Mã với bố cục đăng đối, tạo cảm giác bề thế, hoành tráng. Một số biệt thự khác lại có sự pha trộn giữa kiến trúc Pháp và Trung Hoa, như biệt thự số 78 Phan Đình Phùng với tầng trên mang phong cách Pháp, tầng dưới mang phong cách Á Đông.

Sau năm 1954, các công trình kiến trúc Pháp tại Hà Nội dần có sự thay đổi về công năng sử dụng, nhiều biệt thự được cơi nới, cải tạo để phù hợp với nhu cầu sinh hoạt của người dân. Tuy nhiên, những giá trị thẩm mỹ và dấu ấn lịch sử mà chúng mang lại vẫn là một phần không thể tách rời trong bức tranh văn hóa của Hà Nội.

Trong gian trưng bày “Nếp xưa” với phần “Phong cách kiến trúc – Song xưa” tại Bảo tàng Hà Nội có giới thiệu với công chúng về một số biệt thự và nhà cổ trong đó có ngôi nhà cổ ở 87 Mã Mây. Đây là một trong 14 ngôi nhà cổ ở Hà Nội được xây dựng trong thế kỷ XIX theo kiến trúc truyền thống Việt Nam, đến nay vẫn giữ được gần như nguyên vẹn kiến trúc truyền thống của nhà cổ Hà Nội.

Cũng trong không gian này còn giới thiệu tới du khách bộ cánh cửa của biệt thự 63 Phùng Hưng được Bảo tàng Hà Nội sưu tầm năm 2018. Ngôi nhà được xây dựng theo phong cách tân cổ điển những năm 1920. Lãnh đạo Bảo tàng Hà Nội chia sẻ, thông qua không gian trưng bày này, mong muốn du khách và các thế hệ hôm nay có thể hình dung về cuộc sống, nếp sinh hoạt xưa của cư dân Hà Nội.

Nét đẹp văn hóa gia đình

Dù chịu ảnh hưởng của phương Tây, nếp sống của người Hà Nội xưa vẫn giữ được những giá trị truyền thống, đặc biệt là trong gia đình.

Trên bàn thờ, chính giữa đặt bài vị hoặc di ảnh tổ tiên, xung quanh là bát hương, chân đèn, mâm bồng, bình hoa... Ảnh: Cẩm Tú

Mỗi ngôi nhà Hà Nội xưa, dù lớn hay nhỏ, đều có một không gian dành riêng cho việc thờ cúng tổ tiên. Bàn thờ thường được đặt ở vị trí trang trọng nhất trong nhà, thường là chiếc tủ thờ hoặc bàn thờ gỗ chạm khắc công phu, sơn son thếp vàng.

Trên bàn thờ, chính giữa đặt bài vị hoặc di ảnh tổ tiên, xung quanh là bát hương, chân đèn, mâm bồng, bình hoa... Phía trên thường treo hoành phi, câu đối mang ý nghĩa cầu chúc gia đình hưng thịnh, con cháu hiếu thuận.

Ngoài ra, không gian tiếp khách cũng là một phần quan trọng, phản ánh lối sống thanh lịch của người Tràng An. Phòng khách của các gia đình Hà Nội xưa thường được bài trí với sập gụ, tủ chè, bàn ghế gỗ chạm trổ tinh tế.

Tranh tứ bình, hoành phi câu đối được treo trang trọng, tạo nên không gian vừa ấm cúng, vừa trang nhã. Đặc biệt, trong cách sắp xếp nội thất, người Hà Nội xưa rất chú trọng đến yếu tố phong thủy, đảm bảo sự hài hòa giữa con người và không gian sống.

Không gian tiếp khách phản ánh lối sống thanh lịch của người Tràng An. Ảnh: Cẩm Tú

Ông Nguyễn Viết Toàn (sinh năm 1961, sống tại quận Tây Hồ) chia sẻ: "Từ thời cụ tôi, trong nhà đã sắp đặt bàn thờ theo lối "Thượng Phật, hạ gia" – tức trên thờ Phật, dưới thờ tổ tiên. Đồ thờ bày biện theo nguyên tắc ngũ hành: kim, mộc, thủy, hỏa, thổ. Những ngày giỗ, con cháu tề tựu đông đủ, các bậc trưởng bối ngồi trên sập, nam giới ngồi ghế có lưng tựa, phụ nữ ngồi gian bên”.

Không chỉ vậy, trong gian trưng bày “Nếp xưa” tại Bảo tàng Hà Nội, du khách còn có cơ hội tìm hiểu về văn hóa uống trà của người Hà Nội xưa. Theo đó, chén trà không chỉ thể hiện tính lịch sự, nhiệt tình của người mời mà còn phản ánh lối sống hoa mỹ, thanh tao không phân biệt bất cứ tầng lớp, địa vị nào trong xã hội. Người Hà Nội xưa pha trà tỉ mỉ, cầu kỳ xoay quanh bốn yếu tố “nhất nước, nhì trà, tam pha, tứ ấm”.

Chén trà không chỉ thể hiện tính lịch sự, nhiệt tình của người mời mà còn phản ánh lối sống hoa mỹ, thanh tao.

Ấy là nước mưa đun sôi trong ấm đồng. Trà pha phải là loại ngon, hái đủ ba lá. Pha trà cũng phải theo quy trình tráng, ủ, ngâm, ngấm để việc rót trà ra chén tống chén quân cũng phải tụ phong thái của một trà nhân. Nhà văn Nguyễn Tuân từng viết "trà ngon, nước phải trong xanh, ngửi như có hương cốm non, dư vị đọng mãi trong cổ".

Dẫu thời gian trôi qua, xã hội ngày càng hiện đại nhưng những giá trị văn hóa truyền thống ấy vẫn luôn tồn tại, trở thành nền tảng cho một Hà Nội vừa phát triển, vừa giữ được bản sắc riêng.

Một Hà Nội văn minh, thanh lịch không chỉ được xây dựng từ những công trình kiến trúc cổ mà còn từ chính con người và lối sống của họ. Khi mỗi người con Hà Nội hiểu và trân trọng những giá trị truyền thống, TP này sẽ tiếp tục là nơi lưu giữ những nét đẹp văn hóa đáng tự hào, vững vàng trước sự thay đổi của thời gian.

Cẩm Tú