Công cuộc đổi mới, tư duy mới, thực tiễn mới

Đầu năm 2025, bộ sách của ông: "Công cuộc đổi mới, tư duy mới, thực tiễn mới" (2 tập) do Nhà xuất bản Chính trị quốc gia - Sự thật ấn hành đã ra mắt bạn đọc. Bộ sách gồm những bài viết trong gần 40 năm qua, đề cập đến những vấn đề thời sự của đất nước và kiến giải nhiều vấn đề lý luận và thực tiễn rất đáng được quan tâm.

Nguyên Bí thư Thành ủy Hà Nội Phạm Quang Nghị ký tặng bộ sách “Công cuộc đổi mới, tư duy mới, thực tiễn mới”. Ảnh: Hà Vũ

Giá trị thời đại của tư duy mới và công cuộc đổi mới

Trong 2 tập sách "Công cuộc đổi mới, tư duy mới, thực tiễn mới", nhất là phần thứ nhất, tác giả Phạm Quang Nghị đã trình bày tư duy lý luận sắc bén cùng những đúc rút uyên bác mối quan hệ biện chứng lý luận và thực tiễn. Ông cho rằng, nếu lý luận không có khả năng tác động và kiến tạo thực tiễn tốt đẹp hơn thì lý luận đó chỉ tư biện thuần túy. Và thực tiễn cũng phải soi chiếu lý luận. Nhờ đi vào thực tiễn, lý luận trở nên sống động, đồng thời tăng thêm sức sống bền bỉ. Hơn thế, lý luận phải hướng đến đổi mới thực tiễn, kiến tạo đời sống mới. Do đó, lý luận ấy càng nên bám sát thực tiễn để đánh giá việc vận dụng lý luận. Chỉ có như vậy, công cuộc cách mạng mới có thể tiến nhanh đến mục tiêu.

Trong nhiều bài viết, tác giả Phạm Quang Nghị đã dành nhiều suy tư và luận bàn về công cuộc đổi ở nước ta, bắt đầu trước hết từ tư duy đổi mới. Tinh thần đổi mới tư duy được ông trình bày với một tầm nhìn bao quát, toàn diện, mang tính quy luật, là cả quá trình chứ không phải vấn đề đột khởi hoặc ngẫu hứng nhất thời. Quá trình đó mặc dù phải đối diện với những lực cản, những trở ngại không tránh được nhưng một khi đổi mới đã là đòi hỏi bức thiết của cuộc sống, là kết quả vận động mang tính quy luật khách quan thì nhất định nó sẽ chiến thắng.

Bởi vậy, tư duy đổi mới là biểu hiện và đòi hỏi tất yếu của tinh thần biện chứng của chủ nghĩa Mác - Lênin. Chính điều đó mang đến sự khẳng định và niềm tin vững chắc vào con đường đi lên của đất nước: "Con đường đi tới sự đổi mới không dễ dàng. Nhưng một khi vấn đề đã trở thành đòi hỏi cấp bách mang tính khách quan của những nhu cầu thực tiễn thì sớm muộn, sự đổi mới sẽ được thực hiện" (tr.21).

Những bước dịch chuyển thời đại, đổi mới hiện ra như liệu pháp chữa thương và nhờ đó "cơ thể xã hội" trở nên khỏe khoắn, tràn đầy sinh lực, gắn bó mật thiết thêm mối liên hệ giữa ý Đảng và lòng dân (tr.50). Trong một loạt bài viết, tác giả Phạm Quang Nghị còn cho thấy nhãn quan vừa chân thành vừa khảng khái, thẳng thắn trong cách đánh giá; nhất là với những vấn đề thiếu sót, sai lầm trong vận dụng lý luận vào thực tiễn của đất nước.

Đặt con người ở vị trí trung tâm

Chính vì đòi hỏi cấp bách đổi mới tư duy, tác giả Phạm Quang Nghị luôn đề cao nhân tố con người như động lực chính thúc đẩy tiến bộ xã hội, nhất là trong bối cảnh cuộc Cách mạng công nghiệp đang tiến tới như hiện nay thì nhận định của ông càng có giá trị thực tiễn. Nhân tố con người với sự nhạy bén tiếp thu cái mới có thể kịp thời bắt nhịp với đà phát triển của khoa học công nghệ trên thế giới. Cuộc chạy đua công nghệ (liên quan trí tuệ nhân tạo) của các siêu cường trên thế giới đòi hỏi con người càng phải nhận thức sâu sắc hơn tác động của công nghệ đến các vấn đề xã hội và chính thể. "Nhân tố con người đã và vẫn là động lực quan trọng nhất của tiến bộ xã hội. Cách mạng khoa học - kỹ thuật có tạo ra được thành tựu thần kỳ, to lớn đến đâu, thì mọi sáng tạo ấy đều là sản phẩm của trí tuệ và lao động của con người" (tr.53).

Trong bài viết đăng trên Báo Nhân Dân (ra ngày 13-1-1989), tác giả Phạm Quang Nghị gợi cho chúng ta rất nhiều suy ngẫm, nhất là sự nhấn mạnh trong quá trình đổi mới cần tạo ra động lực sao cho phát huy hết tiềm năng sáng tạo của con người. Tư duy đổi mới trong kiến giải của tác giả Phạm Quang Nghị như sự tiếp nối vận động lịch sử cần thiết và tất yếu của quá trình xây dựng phát triển đất nước trong từng giai đoạn khác nhau, qua đó càng cho thấy sức sống của chủ nghĩa Mác - Lênin.

Như đã nói, đổi mới trong nhận thức của nhà nghiên cứu Phạm Quang Nghị dựa trên nền tảng chủ nghĩa Mác - Lênin và lý tưởng giải phóng nhân dân lao động và đấy cũng chính là mục tiêu mà công cuộc đổi mới hướng tới: "Lý tưởng giải phóng nhân dân lao động khỏi áp bức, bóc lột, bất công xã hội; con người từ "vương quốc" của sự tất yếu chuyển sang "vương quốc" tự do; tự do của mỗi người sẽ là điều kiện cho sự phát triển tự do của mọi người - đó là sự lựa chọn của trí tuệ và lương tâm nhân loại. Vừa qua, ở đâu đó thực hiện chưa tốt ý tưởng ấy, thì hôm nay, trong tương lai, người ta sẽ tìm ra những cách làm tốt hơn" (tr.91).

Đọc các bài viết của tác giả Phạm Quang Nghị, chúng ta càng nhận thấy rõ yêu cầu cấp bách của công cuộc đổi mới của nước ta trong bối cảnh thực tiễn mới đầy biến động trên thế giới trong thập niên 1980-1990. Từ những luận giải sâu sát tình hình chuyển dịch nền kinh tế, tác giả chỉ ra mối liên hệ mật thiết giữa lý luận và thực tiễn: "Những đổi mới và phát triển về lý luận cùng với những thành công bước đầu trong thực tiễn đổi mới ở nước ta đã tiếp sức sống cho tư tưởng xã hội chủ nghĩa. Đồng thời, một lần nữa vai trò quan trọng của lý luận lại khẳng định trên thực tế đổi mới ở nước ta" (tr.181). Và, thực tiễn hiện nay trong bối cảnh mới, việc nắm bắt cơ hội, nắm vững lý luận, bám sát thực tiễn trong việc thúc đẩy đổi mới càng cho thấy tầm quan trọng đặc biệt trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc sau gần 40 năm tiến hành công cuộc đổi mới - kỷ nguyên phát triển thịnh vượng, hợp lòng dân dưới sự lãnh đạo của Đảng, xây dựng thành công nước Việt Nam xã hội chủ nghĩa giàu mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh.

Ý Đảng - lòng Dân: Đảng ta vĩ đại, nhân dân ta anh hùng

Chủ tịch Hồ Chí Minh đã căn dặn cán bộ, đảng viên phải "xứng đáng là người lãnh đạo, là người đầy tớ thật trung thành của nhân dân". Quán triệt lời dạy của Chủ tịch Hồ Chí Minh, tác giả Phạm Quang Nghị đi sâu phân tích: "Đảng vĩ đại không phải vì Đảng ở ngoài, hay ở trên mà là ở trong nhân dân" (tr.224).

Tác giả Phạm Quang Nghị là nhà nghiên cứu nắm vững lý luận Mác xít, tư tưởng Hồ Chí Minh, vận dụng phương pháp nghiên cứu khoa học biện chứng trong mối quan hệ lý và tình, lý luận và thực tiễn. Ông hoàn toàn không dùng lý để luận mà trong lý ấy, có cả cái tình; khi đã "thấu lý đạt tình" thì ông mới luận. Ông có những đúc kết, nhận xét vô cùng sâu sắc. Đó là những đúc kết từ những bài học lịch sử trong quá khứ và trong thực tiễn đời sống xã hội.

Ông viết: "Chúng ta có thể nói công khai về bí quyết tạo nên sức mạnh vô địch của mình: Đó là vì nhân dân ta quyết tâm đi theo Đảng, làm theo Đảng, quyết chiến đấu để thực hiện tư tưởng: "Không có gì quý hơn độc lập tự do". Đó là vì "Đảng viên đi trước, làng nước theo sau"" (tr.227). Sự gắn bó keo sơn, mật thiết giữa ý Đảng, lòng dân càng có ý nghĩa thời sự trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc. Điều này, góp phần thúc đẩy nhận thức về nhân tố con người trong kỷ nguyên mới. Mỗi cá nhân, mỗi tổ chức, mỗi thành viên xã hội... hiệp nhất trong khối đại đoàn kết toàn dân tộc - trong đó từng đảng viên phải là nhân tố tiên phong sẵn sàng vượt qua thách thức của giai đoạn mới.

Văn hóa dân tộc trong công cuộc xây dựng và phát triển đất nước

Bàn luận vai trò văn hóa - đặc biệt văn hóa dân tộc, đối với sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước, tác giả Phạm Quang Nghị thể hiện quan niệm nhất quán xuyên suốt: "Văn hóa phải soi đường cho quốc dân đi"; văn hóa dân tộc luôn mang trong mình sứ mệnh làm lành mạnh xã hội. Ông xác định nhiệm vụ giữ gìn, bảo tồn, xây dựng phát huy văn hóa trong thời đại mới cũng là nhiệm vụ quan trọng và cấp bách như nhiệm vụ bảo vệ Tổ quốc và phát triển kinh tế, nhất là để lập lại trật tự kỷ cương trong đời sống tinh thần hiện nay, văn hóa dân tộc như "kháng thể" để đề kháng các "bệnh dịch" phát sinh từ mặt trái của cơ chế thị trường (tr.475).

Hiện nay, trong bối cảnh hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng, môi trường văn hóa chịu ảnh hưởng của những nhân tố ngoại lai với khả năng truyền thông rộng rãi trên nền tảng kỹ thuật số, những bài viết của tác giả về vai trò, sứ mệnh của văn hóa; về các vấn đề xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc vẫn giữ nguyên sức nóng thời sự: "Sở dĩ ngày nay chúng ta có quyền tự hào với nền văn hóa đậm đà bản sắc Việt Nam cũng là vì dân tộc ta không chỉ biết sáng suốt chọn lựa, phát huy, tiếp thu những giá trị văn hóa, đạo đức tốt đẹp của thế giới, mà còn biết kiên quyết từ chối, đào thải những "độc tố" của văn hóa ngoại lai" (tr.476).

Từ thế hệ trước đến thế hệ sau, trong dòng chảy của văn hóa dân tộc, văn hóa có thể được hiểu như kết tinh của lao động sáng tạo qua nhiều thế hệ, để vươn đến các giá trị chân thiện mỹ. Từ đó, tác giả đặc biệt nhấn mạnh nhân tố bản lĩnh văn hóa truyền thống dân tộc Việt Nam: "Đảng ta luôn nhấn mạnh việc giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc phải đi đôi với việc tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại. Nhấn mạnh tính dân tộc, đồng thời tính khoa học và đại chúng, tính tiên tiến gắn liền với yêu cầu phải đậm đà bản sắc dân tộc. Đó chính là bản lĩnh văn hóa Việt Nam" (tr.481). Trong đó, con người là chủ thể sáng tạo, lưu giữ, biến đổi, phát triển văn hóa. Con người cũng là đối tượng tiếp nhận, thụ hưởng các thành quả văn hóa. Trong bài phát biểu tại Hội nghị Trung ương 5 khóa VIII (ngày 16-7-1998) "Về vai trò của văn hóa trong sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội ở nước ta", ông đã trình bày một cách sáng tỏ những quan điểm lớn của Đảng về phương hướng, mục tiêu, nhiệm vụ xây dựng nền văn hóa Việt Nam đậm đà bản sắc dân tộc. Đấy là những quan điểm được xem như cương lĩnh xây dựng và phát triển văn hóa và con người Việt Nam.

Có thể nói, bộ sách "Công cuộc đổi mới, tư duy mới, thực tiễn mới", được tác giả Phạm Quang Nghị triển khai trên nhiều bình diện đời sống khác nhau (chính trị, kinh tế, văn hóa...), đã khơi dậy niềm tự hào về truyền thống văn hóa và lịch sử đấu tranh dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam. Kiến giải của tác giả truyền cảm hứng cho người đọc, đặc biệt là thế hệ trẻ về khát vọng xây dựng một đất nước giàu mạnh, công bằng, dân chủ và văn minh. Tập sách bao gồm hàng trăm bài viết trong gần 40 năm của tác giả Phạm Quang Nghị không chỉ có giá trị trong bối cảnh những năm 1980-1990, mà còn mang tính thời sự trong giai đoạn hiện nay. Những tư tưởng cùng những bài học được trình bày trong bộ sách vẫn còn nguyên giá trị và có thể tham khảo để giải quyết các vấn đề hôm nay, hướng đến kỷ nguyên mới.

Đọc bộ sách, người đọc thêm hiểu và quý mến tác giả, một cây viết đa năng, nhạy cảm với cái mới, có chiều sâu trong các luận giải. Qua các trang viết, người đọc cảm nhận được tấm lòng yêu nước, yêu nhân dân; một chính khách đồng thời cũng là nhà báo, nhà văn, nhà nghiên cứu luôn ước vọng được cống hiến cho nhân dân và đất nước.

Trần Bảo Định