Châu Âu sẽ tự bảo vệ mình như thế nào?

An ninh châu Âu trước bối cảnh mới

Tình hình an ninh châu Âu đang trải qua nhiều biến động trong bối cảnh ông Donald Trump tái đắc cử Tổng thống Mỹ. Khác với những vị tổng thống trước đây của nước Mỹ thường giữ vững cam kết an ninh cho châu Âu, ông Donald Trump với chủ trương "Nước Mỹ trên hết" đã khiến mối quan hệ giữa Mỹ và châu Âu trở nên căng thẳng hơn. Ông yêu cầu các nước châu Âu tăng chi tiêu quốc phòng, giảm phụ thuộc vào Mỹ trong các vấn đề an ninh, đồng thời cân nhắc lại vai trò của Mỹ trong liên minh quân sự Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO).

Với việc sống hàng chục năm qua dưới cái "ô an ninh" của nước Mỹ, những thay đổi căn bản này đã tạo áp lực lớn đối với các quốc gia châu Âu trong việc tự chủ hơn về an ninh, nhất là trong bối cảnh khu vực đang vô cùng phức tạp.

Ở biên giới phía Đông châu Âu, cuộc xung đột ở Ukraine vẫn chưa kết thúc. Đà tiến của quân đội Nga làm gia tăng mối lo của các nước Đông Âu về nguy cơ đối đầu trực diện với Nga. Việc ông Trump giảm cam kết hỗ trợ Ukraine không chỉ khiến Ukraine rơi vào tình thế khó khăn hơn mà còn khiến châu Âu lo lắng về những lời hứa của Mỹ về đảm bảo an ninh. Cùng với đó, châu Âu đang đối mặt với làn sóng nhập cư gia tăng do xung đột ở Trung Đông và châu Phi. Kết hợp với các mối đe dọa khủng bố từ các nhóm cực đoan, tình hình an ninh nội bộ càng trở nên phức tạp.

Thượng đỉnh NATO sẽ được triệu tập trong tháng 12 để bàn thảo về tình hình an ninh của khối.

Thực tế khó khăn này đang thúc đẩy Liên minh châu Âu (EU) xem xét lại chiến lược quốc phòng của mình. Nhiều nhà lãnh đạo châu Âu, đặc biệt là Pháp và Đức, đã kêu gọi xây dựng một "Liên minh Quốc phòng châu Âu" độc lập, giảm sự phụ thuộc vào NATO và Mỹ. Nhưng, không phải tất cả các quốc gia châu Âu đều có cùng quan điểm về việc đối phó với Nga hay giảm phụ thuộc vào Mỹ. Sự chia rẽ giữa các nước trong khu vực ngày càng lộ rõ, đặc biệt giữa các nước lớn như Đức, Pháp với các nước nhỏ hơn ở Đông Âu. Điều này đẩy các nước châu Âu đến một tình thế khó khăn khi vừa phải tìm cách thích nghi với sự dịch chuyển trong chính sách của đồng minh quan trọng nhất là Mỹ, vừa phải tìm ra tiếng nói chung trong nội bộ có nhiều chia rẽ.

Những cuộc họp khẩn cấp

Để đáp ứng tình huống thay đổi nhanh chóng, chỉ trong thời gian ngắn chưa đến một tháng kể từ khi ông Donald Trump tuyên bố đắc cử Tổng thống Mỹ hôm 6/11/2024, các nhà lãnh đạo châu Âu đã liên tiếp có những cuộc gặp đáng chú ý để thảo luận về tình hình an ninh khu vực.

Đầu tiên là Hội nghị thượng đỉnh EU bất thường được tổ chức tại Brussels, Bỉ ngày 10/11/2024. Mục đích của cuộc gặp nhằm đánh giá tác động chiến thắng của ông Trump đối với an ninh châu Âu. Cuộc họp đã bàn thảo về nguy cơ Mỹ giảm hỗ trợ quân sự cho Ukraine, cân nhắc kế hoạch tăng cường chi tiêu quốc phòng của EU cũng như thảo luận về việc mở rộng vai trò của "Cơ chế Quốc phòng và An ninh châu Âu" (PESCO).

2 ngày sau, 12/11, Tổng thư ký NATO Mark Rutte đã đến Paris để gặp riêng Tổng thống Pháp Emmanuel Macron thảo luận về các nhu cầu tăng cường hỗ trợ Ukraine, đẩy mạnh sản xuất quốc phòng và thúc đẩy hợp tác công nghiệp quốc phòng xuyên Đại Tây Dương. Cuộc gặp này bắt đầu chuỗi công du một loạt nước châu Âu trong khối của nhà lãnh đạo NATO từ Latvia, Hungary tới Thổ Nhĩ Kỳ,... chỉ trong thời gian ngắn sau đó.

Cuộc gặp quan trọng giữa Tổng thư ký NATO và Tổng thống đắc cử Mỹ Donald Trump hé lộ nhiều thay đổi quan trọng.

Hội nghị thượng đỉnh Đức - Pháp cũng được tổ chức ở Paris hôm 20/11 nhằm tìm tiếng nói chung giữa hai cường quốc lớn nhất của EU. Cuộc gặp đã thảo luận về khả năng xây dựng một liên minh quốc phòng châu Âu độc lập, trong đó nhấn mạnh tới tăng cường hợp tác phát triển vũ khí, đề xuất sáng kiến "Lực lượng phản ứng nhanh châu Âu" cũng như đưa ra cam kết hỗ trợ các nước Đông Âu trong việc tăng cường khả năng tự vệ.

Bên cạnh đó còn có hàng loạt những hội nghị liên quan như Hội nghị EU về Ukraine và năng lượng tổ chức tại Vienna (Áo) hôm 25/11 nhằm đánh giá tình hình Ukraine và nguy cơ khủng hoảng năng lượng mùa đông, hay cuộc gặp giữa Anh và EU tại London (Anh) hôm 28/11 nhằm tái khẳng định vai trò của Anh trong việc hỗ trợ an ninh châu Âu. Hội đồng NATO - Ukraine cũng được triệu tập hôm 26/11 để thảo luận về tình hình an ninh tại Ukraine. Nhưng, đáng chú ý nhất là việc Tổng thư ký NATO bay đến Florida gặp ông Trump hôm 23/11 vừa qua.

Cuộc gặp đã hé lộ những thông tin mới khiến châu Âu "rúng động" như việc ông Trump đề xuất tăng ngân sách quốc phòng của các nước châu Âu thuộc NATO lên 3% GDP (từ mức kiến nghị 2% hiện nay) để đảm bảo ô an ninh của Mỹ. Sau những cuộc gặp này, NATO cũng thông báo sẽ triệu tập Hội nghị thượng đỉnh bất thường trong tháng 12/2024 bất chấp thượng đỉnh NATO vừa được tổ chức cách đây không lâu. Đây sẽ là hội nghị cực kỳ quan trọng nhằm điều chỉnh chiến lược của NATO sau những thay đổi chính sách của Mỹ.

Hai cuộc gặp khác cũng đã được các nhà lãnh đạo EU lên kế hoạch. Vào tháng 1/2025, ngay sau lễ nhậm chức của ông Trump, Hội đồng châu Âu tổ chức cuộc họp đặc biệt tại Brussels để thảo luận về chính sách quốc phòng. Còn tới tháng 3/2025, Hội nghị Thượng đỉnh EU tại Berlin sẽ tập trung vào vấn đề tăng cường ngân sách quốc phòng. Những hội nghị này nhằm cụ thể thông báo mới đây của Chủ tịch Ủy ban châu Âu, bà Ursula von der Leyen: "Chúng ta cần xây dựng một hệ thống phòng thủ độc lập hơn bao giờ hết".

Những nghị trình gấp gáp trong thời gian ngắn của các nhà lãnh đạo châu Âu về cùng một vấn đề "an ninh châu Âu" như hiện nay là chưa có tiền lệ, phản ánh lo ngại của các lãnh đạo châu Âu trước những thay đổi nhanh chóng.

Vậy, châu Âu cần thay đổi như thế nào?

Trong các cuộc họp gần đây, các lãnh đạo châu Âu tập trung vào 3 vấn đề chính. Đầu tiên là an ninh khu vực bao gồm cả năng lượng. Cuộc xung đột Nga - Ukraine không chỉ là mối lo lắng thường trực đối với các nước Đông Âu có chung đường biên giới với Nga và Ukraine mà còn đe dọa trực tiếp tới nguồn cung năng lượng của châu Âu. Việc tìm kiếm các nguồn năng lượng thay thế và giảm phụ thuộc vào khí đốt Nga tiếp tục là ưu tiên được đưa ra thảo luận.

Trong khi đó, việc Mỹ không còn duy trì một cam kết đủ mạnh với châu Âu đang làm tăng áp lực quốc phòng với các quốc gia khu vực. Tăng chi tiêu quốc phòng là không thể tránh khỏi nhưng điều đó buộc các quốc gia thành viên phải tính toán lại ngân sách của mình. Đức và Pháp đang dẫn đầu trong việc thúc đẩy sáng kiến Quỹ Quốc phòng chung EU như một cách để bù đắp thiếu hụt và tự chủ trong nội bộ khối. Dù vậy, các nước châu Âu vẫn phải đưa Mỹ vào mọi cuộc bàn thảo an ninh của mình. Việc tìm cách "hiểu" được những đòi hỏi của Tổng thống đắc cử Donald Trump vẫn là vô cùng cần thiết.

Trước những thách thức hiện tại, châu Âu đã chủ động đề ra một định hướng chiến lược mới. Theo ông Josep Borrell, đại diện cấp cao của EU về chính sách đối ngoại, châu Âu cần "một lực lượng quân sự thống nhất với sự hợp tác mạnh mẽ hơn giữa các thành viên". Việc tự chủ hơn về quốc phòng sẽ kết hợp với kết nối sâu hơn với các nước ngoài NATO để đảm bảo một mạng lưới an ninh rộng lớn hơn.

Chuyên gia quốc phòng Michael Clarke từ Viện Nghiên cứu chiến lược quốc tế (IISS) nhận định: "EU đang chuyển mình để đảm bảo an ninh nội khối, nhưng cần phải nhanh hơn". Thống kê từ NATO cho thấy, trong năm 2024, chỉ có 7 quốc gia EU đạt mức chi tiêu quốc phòng 2% GDP, nhưng con số này dự kiến tăng lên 15 quốc gia vào cuối năm 2025. Giờ có lẽ họ sẽ phải tính đến con số 3% mà ông Trump mới đề cập.

Châu Âu đang ở bước ngoặt quan trọng trong lịch sử an ninh của mình. Trong bối cảnh thế giới ngày càng bất ổn, sự tự chủ về quốc phòng không chỉ là mục tiêu mà còn là điều kiện bắt buộc để bảo vệ hòa bình và ổn định khu vực. Việc ông Donald Trump quay trở lại Nhà Trắng chỉ đẩy nhanh tốc độ của quá trình chuyển đổi này chứ không làm thay đổi nó. Về mặt bản chất, châu Âu phải tự bảo vệ được chính mình, bằng mọi cách.

Tử Uyên