Chatbot AI có thể hỗ trợ điều trị trầm cảm nhưng đang làm nhiều người trở nên kỳ lạ

Trang Insider đã trò chuyện với 4 chuyên gia có cách tiếp cận rất khác nhau với chatbot, gồm một nhà xã hội học, một nhà tâm lý học, một huấn luyện viên về nghi thức kỹ thuật số và một nhà trị liệu về vấn đề tình dục, để biết sự trỗi dậy của AI đang thay đổi cách chúng ta nhìn nhận bản thân và người khác cũng như cách công nghệ này đang làm xáo trộn các chuẩn mực ứng xử và đời sống riêng tư của nhiều người.

Các cuộc trò chuyện xoay quanh ChatGPT vì chatbot của OpenAI đang nhanh chóng trở thành "Google" trong thế giới AI, nhưng 4 chuyên gia cho rằng những kết luận tương tự cũng có thể áp dụng với Meta AI, Microsoft Copilot, Claude của Anthropic hay bất kỳ chatbot nào khác hiện nay.

Chatbot ảnh hưởng đến hành vi của con người

Chuyên gia nghi thức kỹ thuật số Elaine Swann cho biết xã hội luôn phải thích nghi với các tín hiệu mới mỗi khi công nghệ có sự thay đổi lớn trong cuộc sống con người.

Nếu nhiều người phần nào đồng thuận rằng việc viết tắt trong email cá nhân là chấp nhận được, hoặc nói chuyện điện thoại bằng loa ngoài nơi công cộng là bất lịch sự, chúng ta vẫn đang trong quá trình xây dựng một bộ quy tắc xã hội mới để tương tác với các chatbot và trợ lý AI.

Phóng viên cao cấp Kelsey Vlamis của trang Insider chia sẻ rằng cô đã thấy sự thay đổi liên quan đến chatbot trong chính cuộc sống cá nhân mình. Trong một chuyến du lịch ở Ý, chồng Kelsey Vlamis cảm thấy thiếu kiên nhẫn với hướng dẫn viên du lịch nhưng phải cố gắng kiềm chế để không ngắt lời bằng những câu hỏi, "giống cách anh thường trò chuyện với ChatGPT khi muốn tìm hiểu điều gì đó".

Katherine Tangalakis-Lippert, nữ phóng viên cấp cao khác của Insider, kể rằng: "Tôi không thể cưỡng lại cám dỗ để yêu cầu ChatGPT đánh giá xem tôi hấp dẫn đến mức nào, sau khi tờ The Washington Post đưa tin rằng nhiều người đang nhờ nó tư vấn về vẻ đẹp. ChatGPT nói tôi có 'những đường nét mạnh mẽ, biểu cảm', rồi khuyên tôi nên đứng thẳng hơn và cười nhiều hơn".

Kể từ khi AI bùng nổ, mạng xã hội tràn ngập các bài đăng đặt câu hỏi liệu việc dùng ChatGPT viết thư tình cho vợ/chồng/người yêu có phù hợp không, hoặc một nhân viên có nên nhờ AI điền đơn xin việc thay mình. Chưa có câu trả lời dứt khoát cho những tình huống như vậy.

"AI bây giờ thông minh hơn rõ rệt, điều đó tốt cho chúng ta, nhưng đồng thời chúng ta phải rất cẩn trọng để nó không thay thế hoàn toàn khả năng phán đoán hay sự thấu cảm của con người. Chúng ta phải sử dụng AI một cách có trách nhiệm, không chỉ xem nó là nguồn thông tin duy nhất, mà còn phải tự soi lại cách mình sử dụng và chia sẻ các gợi ý của nó với những người mà ta tin tưởng", Elaine Swann nói.

Theo Elaine Swann, việc giữ vững sự tôn trọng cơ bản trong cách chúng ta đối xử với nhau và với môi trường xung quanh là yếu tố rất quan trọng ở thời đại AI đang thay đổi cách sống, giao tiếp của con người.

Khi Sam Altman, Giám đốc điều hành OpenAI, đăng bài trên mạng xã hội X cuối tháng 4 rằng công ty phải tốn "hàng chục triệu USD" để xử lý những từ lịch sự như "làm ơn" và "cảm ơn" gửi đến ChatGPT, Elaine Swann khẳng định công ty cần có biện pháp xử lý những lời đó tiết kiệm chi phí hơn, chứ không phải lý do để người dùng ngừng lịch sự.

"Thế giới này là do chính chúng ta tạo nên. AI cũng cần hiểu rằng đây là cách chúng ta giao tiếp với nhau, vì bạn đang dạy nó để phản hồi lại theo cách như thế", bà nói thêm.

Về phần mình, Sam Altman cho rằng số tiền chi ra cho những lời yêu cầu lịch sự với ChatGPT là "hoàn toàn xứng đáng".

Chatbot AI đang ảnh hưởng đến cách cư xử của nhiều người - Ảnh: Internet

Các định kiến sâu sắc hơn

Theo Laura Nelson - phó giáo sư xã hội học tại Đại học British Columbia (Canada), vì các chatbot AI phổ biến nhất thế giới được tạo ra bởi các công ty Mỹ, lập trình bởi các kỹ sư ở Mỹ và được huấn luyện chủ yếu trên nội dung tiếng Anh, nên chúng mang theo những định kiến sâu sắc thường thấy trong văn hóa phương Tây.

"Điều quan trọng cần ghi nhớ là những thuật toán này được huấn luyện dựa trên một thế giới quan nhất định", Laura Nelson nói.

Ví dụ, nếu bạn yêu cầu ChatGPT vẽ một đĩa ăn sáng, chatbot này sẽ tạo ra hình ảnh với món điển hình của Bắc Mỹ: Thịt xông khói, trứng, xúc xích và bánh mì nướng. ChatGPT có thể mô tả rượu vang như một “món quà tinh tế và ý nghĩa”, dù ở nhiều nền văn hóa, rượu hiếm khi được sử dụng và có thể trở thành món quà không phù hợp.

Ví dụ trên nghe có vẻ vô hại, nhưng AI có thể củng cố hoặc làm trầm trọng thêm những định kiến xã hội nguy hiểm mà con người thậm chí không nhận ra ngay lập tức.

Một nghiên cứu năm 2021 trên tạp chí Psychology & Marketing cho thấy nhiều người thích AI được nhân hóa thành nữ trong các thiết bị của họ, giống hầu hết các biểu tượng văn hóa đại chúng, bởi nó làm cho công nghệ có vẻ giống con người hơn. Tuy nhiên, nghiên cứu phát hiện rằng sở thích đó có thể vô tình củng cố việc coi phụ nữ như đối tượng để khai thác hoặc sử dụng.

Ngoài ra, có nhiều báo cáo cho thấy người dùng, đặc biệt là nam giới cô đơn, có xu hướng lạm dụng hoặc hạ thấp AI đồng hành của mình. Insider từng đưa tin ChatGPT cho thấy sự thiên vị chủng tộc khi sàng lọc hồ sơ xin việc, với xu hướng chọn nữ châu Á nhiều hơn và loại bỏ nam da đen nhiều hơn.

Dù những định kiến đó chưa tác động ngay đến hành vi con người, chúng có thể ảnh hưởng đến tư duy và cách vận hành của xã hội, Laura Nelson nhận xét. Nếu ChatGPT hay các ứng dụng AI khác được dùng trong các quyết định cá nhân, công việc hay thậm chí pháp luật, chúng sẽ tạo ra hệ quả rộng lớn mà ta chưa lường trước được.

"Không thể phủ nhận AI phản ánh lại những định kiến xã hội học được từ con người. Song, rất nhiều người đang tương tác với những chatbot này và chúng ta chưa có dữ liệu để biết xu hướng toàn cầu là gì, hay ảnh hưởng dài hạn của nó sẽ như thế nào. Đây là điều rất khó kiểm soát", Laura Nelson bình luận.

Chưa ghi nhận đầy đủ sự thay đổi xã hội do AI gây ra

Dữ liệu cụ thể về sự thay đổi xã hội do AI gây ra hiện vẫn còn hạn chế, nhưng các công ty đứng sau công nghệ này biết rõ có điều gì đó đang xảy ra. Nhiều công ty đã thành lập các nhóm nghiên cứu riêng để tìm hiểu tác động của AI với người dùng, nhưng các kết quả này lại không được công bố dưới dạng nghiên cứu khoa học tiêu chuẩn.

OpenAI gần đây thông báo rằng bản cập nhật GPT-4o gặp vấn đề "quá nịnh hót" so với các phiên bản trước. Dù vượt qua được các bài kiểm tra an toàn và cảm quan do chính OpenAI thiết kế, công ty đã phải điều chỉnh lại GPT-4o vì lo ngại rằng việc lập trình để làm hài lòng người dùng có thể kích động sự tức giận, thúc đẩy các hành động bốc đồng hoặc củng cố những cảm xúc tiêu cực "theo những cách không mong muốn".

Thông báo này cho thấy OpenAI rất ý thức được rằng những ứng dụng AI đang lan truyền trên mạng, từ bạn đời số cho đến trợ giảng ảo hay yêu tinh gợi ý quà tặng (trợ lý nhỏ bé của ông già Noel), đã bắt đầu có ảnh hưởng âm thầm đến cảm xúc và hành vi của con người.

Khi được liên hệ, người phát ngôn của OpenAI dẫn trang Insider đến các tuyên bố gần đây về xu hướng nịnh hót trong GPT-4o và một nghiên cứu sơ bộ về sự gắn kết cảm xúc.

Nghiên cứu này, được thực hiện với người dùng trên 18 tuổi, phát hiện rằng sự gắn bó cảm xúc với chatbot là tương đối hiếm. Tuy nhiên, người dùng chatbot thường xuyên lại có xu hướng kết nối cảm xúc nhiều hơn với nó, và những người trò chuyện cá nhân với ChatGPT thường cảm thấy cô đơn hơn.

Người phát ngôn của Anthropic cho biết công ty có một nhóm nghiên cứu chuyên biệt tên Societal Impacts, đang phân tích việc sử dụng Claude, tác động của AI trong công việc và nghiên cứu giá trị từ các mô hình AI.

Meta Platforms và Microsoft từ chối bình luận.

Chatbot có thể hỗ trợ điều trị trầm cảm, lo âu

Nick Jacobson, phó giáo sư tâm thần học tại Trung tâm Công nghệ và Sức khỏe Hành vi của Đại học Dartmouth (Mỹ), đã thực hiện nghiên cứu đầu tiên sử dụng AI tạo sinh để cung cấp liệu pháp tâm lý cho người mắc trầm cảm, lo âu và rối loạn ăn uống.

Kết quả cho thấy một chatbot được lập trình cẩn thận có thể là công cụ trị liệu hữu ích. Người tham gia nghiên cứu có mức độ gắn kết ngang bằng với trị liệu trực tiếp, triệu chứng của họ giảm rõ rệt và mức độ "gắn bó trị liệu" với chatbot cũng tương đương như với các chuyên gia trị liệu.

Nick Jacobson nói: "Nhiều người thực sự đã phát triển một mối liên kết vững chắc và hiệu quả với chatbot của họ". Điều này là một yếu tố then chốt trong một việc trị liệu hiệu quả.

Tuy nhiên, hầu hết chatbot có sẵn trực tuyến không được lập trình cẩn trọng như vậy, khiến người dùng có thể gắn bó cảm xúc với một AI không đủ khả năng xử lý các nhu cầu tâm lý phức tạp.

"Hầu hết mô hình nền tảng đều có thể hành xử theo những cách cực kỳ nguy hiểm với sức khỏe tâm thần, ở mức độ hoàn toàn không thể chấp nhận được. Song rất nhiều người đang dùng chúng để trị liệu hoặc bầu bạn, vấn đề này đang trở nên nghiêm trọng. Tôi nghĩ mọi người cần cẩn trọng hơn", Nick Jacobson cho hay.

Emma J. Smith, chuyên gia trị liệu các vấn đề về mối quan hệ và tình dục, cho rằng trị liệu trực tiếp có những lợi ích không thể thay thế bằng AI, nhưng đôi khi bà vẫn khuyên khách hàng lo âu dùng chatbot để luyện kỹ năng xã hội trong môi trường ít áp lực.

"Mặt trái là nó có thể trở thành công cụ làm người dùng né tránh tương tác thực, hoặc kéo người ta ra khỏi đời sống thực. Game cũng vậy, với nhiều người thì ổn, nhưng với vài người thì nó chiếm hết thời gian, khiến họ bỏ lỡ đời sống thực vì đắm chìm trong thế giới ảo. Chatbot cũng có thể gây ra tình trạng như thế, nhưng vì điều này quá mới nên chúng ta chưa biết rõ", Emma J. Smith bình luận.

Chatbot được lập trình cẩn thận có thể là công cụ trị liệu trầm cảm hữu ích - Ảnh: Internet

Dù kết quả thử nghiệm đầy hứa hẹn, Nick Jacobson cảnh báo rằng mô hình AI trong nghiên cứu của ông đã được đào tạo cẩn thận trong nhiều năm bởi một số học giả nổi tiếng nhất lĩnh vực tâm thần học, không giống hầu hết chatbot "trị liệu" có sẵn trực tuyến.

"Điều này tiềm ẩn rủi ro lớn hơn nhiều so với những gì nhiều người hình dung. Có thể AI sẽ mang lại rất nhiều điều tốt, nhưng có quá nhiều điều chúng ta chưa biết, ví dụ liệu việc kết bạn với AI có giúp con người tăng khả năng giao tiếp xã hội thật sự, hoặc lại khiến họ rút khỏi các mối quan hệ thật để đắm chìm trong mối quan hệ ảo với chatbot?", Nick Jacobson bình luận.

Ông đặc biệt lo ngại về ảnh hưởng của AI đến quá trình phát triển tâm lý ở người trẻ, vốn không lớn lên với các chuẩn mực và thói quen xã hội kiểu cũ.

Khi điều trần trước Ủy ban Thương mại Thượng viện Mỹ hồi đầu tháng 5 về an toàn trẻ em trong thời đại AI, Sam Altman nói rằng ông không muốn con trai mình phát triển tình bạn thân thiết với một chatbot, đồng thời nhấn mạnh rằng trẻ em cần được bảo vệ nhiều hơn người lớn khi sử dụng công cụ AI.

Sơn Vân