Cần xóa bỏ cơ chế 'mua cao, bán thấp' giá điện

Giá điện chưa "tính đúng, tính đủ" gây lỗ kéo dài

Ngày 7/5, tại Tọa đàm “Bảo đảm điện cho tăng trưởng – Yêu cầu và giải pháp", nguyên Cục trưởng Cục Quản lý giá Nguyễn Tiến Thỏa đã bày tỏ đồng tình rằng để bảo đảm cung cấp điện bền vững trong nền kinh tế thị trường, ngành điện cũng cần vượt qua các "rào cản".

Trong đó lớn nhất là những điểm bất hợp lý trong cơ cấu giá thành, cách tính giá điện như hiện nay, giá điện vẫn đang trên lộ trình "tính đúng, tính đủ" trong bối cảnh nguyên liệu đầu vào của ngành liên tục biến động và neo cao.

Theo ông, giá điện hiện nay có 3 bất cập lớn. Đầu tiên, mang tính bao trùm và có thể coi là "điểm nghẽn", là việc giá điện chưa thực hiện theo cơ chế giá thị trường.

"Trong nhiều năm qua không được tính đúng tính đủ các chi phí đầu vào để sản xuất ra 1 kWh điện. Bên cạnh đó, giá điện chưa được khắc phục tình trạng mua cao bán thấp diễn ra trong nhiều năm", ông Thỏa chỉ ra.

Nguyên Cục trưởng Cục Quản lý giá Nguyễn Tiến Thỏa (Ảnh: VGP).

Song song với đó, giá điện phải gánh quá nhiều mục tiêu, đa mục tiêu. Thường giá điện phải bảo đảm để hỗ trợ ngành điện phát triển tăng trưởng ổn định, khuyến khích thu hút đầu tư nhưng cũng phải bảo đảm ổn định kinh tế vĩ mô, phải kiểm soát lạm phát, bảo đảm an sinh xã hội, bảo đảm sử dụng điện tiết kiệm.

"Trên thực tế, những mục tiêu này hội tụ trong giá điện lại không đồng thuận 100% với nhau mà có những xung đột, giằng co nhau trong quá trình thực hiện. Để xử lý mối quan hệ, bảo đảm hài hòa giữa các mục tiêu này trong giá điện là rất khó, một số mục tiêu không thực hiện được", ông nói.

Ông Thỏa cũng cho biết cơ chế bù chéo trong giá điện như bù chéo giữa các hộ sinh hoạt với nhau, bù chéo giữa giá điện sinh hoạt và giá điện sản xuất, bù chéo giá điện giữa các vùng miền khác nhau. Cơ chế này đã kéo dài quá lâu khiến chúng ta không thể thực hiện được cơ chế giá thị trường đối với điện.

Từ những bất cập đó, gây ra những hệ quả. Điển hình là điện không được tính đúng tính đủ thì sẽ lỗ, giá điện sẽ không phản ánh đúng giá trị của 1 kWh điện đã sản xuất ra. Như vậy, giá điện sẽ trở thành giá bao cấp cho toàn xã hội, dẫn đến việc khó khuyến khích thu hút các thành phần kinh tế tham gia đầu tư phát triển nguồn và lưới điện.

Đồng thời, không tạo áp lực mạnh để thực hiện chiến lược sử dụng điện tiết kiệm và hiệu quả, đặc biệt trong sản xuất kinh doanh, đổi mới công nghệ.

Một điểm rất quan trọng nữa là ngành điện luôn bị dòng tiền âm, có thể hiểu là lỗ. Điều đó có nghĩa là không cân đối được dòng tiền cho nên rất khó giúp ngành điện tái sản xuất, tái đầu tư và phát triển bền vững. Việc này cũng đe dọa đến mục tiêu bảo đảm an ninh năng lượng đã đề ra.

"Về dài hạn, chúng ta cần xóa bỏ cơ chế "mua cao, bán thấp", để giá điện phản ánh đúng giá trị, hướng đến cạnh tranh lành mạnh trong thị trường bán lẻ. Đồng thời, việc điều tiết của Nhà nước phải thông qua các giải pháp kinh tế, không can thiệp hành chính, để tránh làm sai lệch giá trị thật của điện năng", ông Thỏa nói.

Đảm bảo không tạo ra "cú sốc" về giá

So sánh giá điện trung bình tại Việt Nam với các nước trong khu vực và quốc tế, chuyên gia năng lượng Hà Đăng Sơn đã chỉ ra một số điểm đáng lưu ý như: Mức giá điện trung bình của Việt Nam đang ở ngưỡng tương đương với Trung Quốc và Ấn Độ. Mức giá này cao hơn một số quốc gia như Bangladesh hay Malaysia, những nước có lợi thế riêng như tài nguyên thủy điện (Bangladesh) hoặc dầu khí nội địa (Malaysia), từ đó có thể xây dựng cơ chế bù giá hiệu quả.

Ngược lại, nhiều quốc gia khác trong khu vực lại có giá điện cao hơn Việt Nam, ví dụ như Indonesia, Thái Lan, Campuchia, Singapore và Philippines. Riêng Singapore, giá điện hiện đã tiệm cận mức của Nhật Bản. Tại Thái Lan, sau cải tổ cơ chế giá điện, đặc biệt chuyển sang mô hình tính theo giờ, giá điện trung bình đã tăng mạnh so với 3-4 năm trước, thậm chí cao gấp rưỡi.

"Có thể thấy vấn đề không đơn giản chỉ là "giá điện tăng hay giảm", mà là làm thế nào để giá điện phản ánh đúng bản chất chi phí sản xuất, đảm bảo ổn định, bền vững trong đầu tư và vận hành hệ thống điện quốc gia", ông Hà Đăng Sơn đánh giá.

Chuyên gia năng lượng Hà Đăng Sơn (Ảnh: VGP).

Nhiều quốc gia phát triển hiện cũng đang chuyển dần sang cơ chế thị trường trong xác lập giá điện - minh bạch, đầy đủ yếu tố chi phí và gắn với xu hướng đầu tư năng lượng sạch.

Nếu Việt Nam duy trì mức giá điện thấp hơn chi phí thực tế trong thời gian dài, có thể tạo ra lợi thế cạnh tranh tạm thời cho sản xuất hoặc an sinh xã hội. Tuy nhiên, điều này tiềm ẩn nguy cơ mất cân bằng trong đầu tư hạ tầng, không đảm bảo cung ứng điện ổn định, thiếu bền vững về lâu dài.

Hiện nay, theo quan điểm của ông Hà Đăng Sơn, các tín hiệu về việc ban hành cơ chế, nghị định và chính sách điều chỉnh của Chính phủ đã khá rõ ràng. Tuy nhiên, cần tiếp tục cụ thể hóa bằng các hành động mạnh mẽ hơn, hướng tới một thị trường điện minh bạch, công bằng, ổn định, để thu hút nhà đầu tư trong và ngoài nước gắn bó dài hạn với ngành năng lượng Việt Nam.

"Giá điện thấp có thể tạo lợi thế tạm thời về an sinh xã hội hoặc chi phí đầu vào cho sản xuất. Tuy nhiên, nếu duy trì mức giá thấp không phản ánh đúng chi phí, sẽ gây ra rủi ro nghiêm trọng cho việc đảm bảo cung ứng điện lâu dài, làm suy giảm chất lượng hệ thống và hạn chế dòng vốn đầu tư", ông Sơn lưu ý.

Do đó, giải pháp căn cơ là cần một lộ trình điều chỉnh giá điện hợp lý, minh bạch, và tiệm cận thị trường, phản ánh đầy đủ các chi phí cấu thành, trong khi vẫn đảm bảo không tạo ra "cú sốc" về giá cho người dân và nền kinh tế. Việc cân bằng giữa thị trường hóa giá điện và ổn định xã hội là một bài toán khó nhưng bắt buộc phải giải.

Hiện nay, theo quan sát của chuyên gia, các tín hiệu từ phía Chính phủ đã tương đối rõ ràng. Việc ban hành các nghị định, cơ chế điều hành, và định hướng cải cách giá điện đang được triển khai tương đối đồng bộ.

Bên cạnh câu chuyện về giá điện, một rào cản lớn khác đối với phát triển ngành điện là môi trường pháp lý và chính sách chưa thật sự minh bạch, nhất quán.

Nghị quyết 68 của Bộ Chính trị mới ban hành là một bước ngoặt rất quan trọng. Nghị quyết này nêu rõ các nhiệm vụ: Cải thiện môi trường đầu tư, kinh doanh, đảm bảo minh bạch, thông thoáng, dễ tiếp cận; Khắc phục tình trạng thiếu thống nhất trong thực thi chính sách, giữa Trung ương – địa phương, và giữa các bộ, ngành; Thử nghiệm các mô hình cơ chế đặc biệt cho các lĩnh vực mới như năng lượng tái tạo, điện hạt nhân, điện hydrogen…; Xác lập cơ chế thanh toán, hợp đồng, giá bán rõ ràng, không hình sự hóa các quan hệ kinh tế – đầu tư; Tăng khả năng tiếp cận vốn cho các dự án điện.

"Nếu thực hiện đầy đủ và đúng tinh thần của Nghị quyết 68, tôi tin rằng các vướng mắc lớn trong ngành điện sẽ dần được tháo gỡ một cách căn cơ và bền vững", vị chuyên gia bày tỏ kỳ vọng.

Phạm Thị Thanh Loan