Xử lý vật chứng là ô tô đang thế chấp ngân hàng thế nào?

Vừa qua, VKSND Cấp cao tại TP.HCM đã ban hành thông báo rút kinh nghiệm vụ án Nguyễn Văn Minh T phạm tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản và tội sử dụng tài liệu giả của cơ quan, tổ chức.

Thông báo này được ban hành sau khi TAND Cấp cao tại TP.HCM chấp nhận kháng nghị của Viện trưởng VKSND Cấp cao tại TP.HCM, hủy bản án sơ thẩm.

Một trong những lý do kháng nghị và chấp nhận kháng nghị liên quan đến việc xử lý tang vật của vụ án đang thế chấp tại ngân hàng. Hiện nay, đây cũng là vấn đề đang có nhiều quan điểm xử lý khác nhau.

Xe tang vật trong một vụ án ma túy bị Công an tỉnh Tiền Giang (cũ) tịch thu. Ảnh minh họa: ĐÔNG HÀ

Nơi tuyên giao ngân hàng, nơi giao thi hành án phối hợp ngân hàng

Hồ sơ vụ án nêu trên thể hiện bị cáo T ký hợp đồng thế chấp ô tô với ngân hàng để vay 770 triệu đồng, phía ngân hàng giữ bản gốc giấy đăng ký xe và giao xe cho bị cáo T quản lý.

Bị cáo này sau đó đã làm giấy chứng nhận đăng ký xe giả để cầm cố, bán xe cho người khác để chiếm đoạt tiền. HĐXX phúc thẩm hủy án với lý do cấp sơ thẩm xử lý vật chứng không đúng theo quy định của pháp luật và áp dụng điều khoản của tội danh chưa chính xác.

Cụ thể, đối với ô tô T đã thế chấp tại ngân hàng để vay số tiền 770 triệu đồng, T chưa tất toán hợp đồng này. Thời điểm bị cáo thực hiện hành vi lừa đảo chiếm đoạt tài sản của những người bị hại, chiếc ô tô nêu trên đã thế chấp cho ngân hàng thông qua giao dịch dân sự hợp pháp theo quy định của Bộ luật Dân sự.

Tuy nhiên, bản án sơ thẩm tuyên giao cho Phòng Cảnh sát Hình sự Công an tỉnh V xử lý theo thẩm quyền là không chính xác, không đúng quy định của pháp luật về xử lý vật chứng, làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến quyền lợi của ngân hàng.

Cấp phúc thẩm cho rằng ô tô phải được giao cho ngân hàng để xử lý tài sản trong việc thu hồi nợ đúng theo quy định của pháp luật, theo Điều 47 BLHS và Điều 106 BLTTHS.

Trong một vụ án án khác, hướng xử lý được tòa sơ thẩm đưa ra là tịch thu, còn cấp phúc thẩm thì tuyên giao ô tô cho cơ quan thi hành án dân sự và ngân hàng phối hợp xử lý.

Cụ thể, theo thông báo rút kinh nghiệm số 51/TB-VC1-HS ngày 6-7-2020 của VKSND Cấp cao tại Hà Nội, tòa án cấp sơ thẩm đã tuyên tịch thu chiếc ô tô được sử dụng làm phương tiện chở ma túy.

Cho rằng việc bị cáo sử dụng ô tô để thực hiện tội phạm là vi phạm nghĩa vụ thế chấp, ngân hàng cũng không có lỗi nên VKSND Cấp cao tại Hà Nội đã kháng nghị.

HĐXX phúc thẩm sau đó sửa bản án sơ thẩm phần xử lý vật chứng theo hướng giao ô tô và giấy tờ kèm theo cho Chi cục Thi hành án dân sự phối hợp với ngân hàng xử lý bán đấu giá thu hồi khoản nợ vay theo quy định pháp luật.

Có thể thấy, cùng là xử lý vật chứng trong các vụ án hình sự nhưng hiện nay có sự khác nhau về quan điểm cũng như áp dụng pháp luật của các cơ quan tố tụng.

Vậy luật hiện nay quy định về vấn đề này như thế nào?

Chưa có quy định thống nhất

Trong các vụ án nêu trên, ô tô được xác định là phương tiện phạm tội, đối tượng vật chất được chủ thể của tội phạm sử dụng trợ giúp cho việc thực hiện hành vi phạm tội.

Theo Điều 89 BLTTHS năm 2015, phương tiện phạm tội là vật chứng trong vụ án. Chính vì vậy, việc xử lý vật chứng (ô tô) cần phải tuân thủ đầy đủ các quy định của pháp luật trong suốt quá trình điều tra, truy tố và xét xử.

Theo Điều 47 BLHS và Điều 106 BLTTHS, vật chứng là phương tiện phạm tội thì bị tịch thu sung vào ngân sách nhà nước hoặc tiêu hủy.

Tuy nhiên, liên quan tới việc xử lý vật chứng được dùng làm phương tiện phạm tội là tài sản đang thế chấp, hiện nay chưa có quy định cụ thể cho trường hợp này.

Trước đây, giai đoạn BLTTHS năm 1988 đang có hiệu lực, Thông tư liên tịch số 06/1998/TTLT-TANDTC-VKSNDTC-BCA-BTC-BTP ngày 24-10-1998 (còn hiệu lực) có hướng dẫn việc xử lý đối với vật chứng là kho tàng, nhà xưởng, khách sạn, nhà, đất và phương tiện sản xuất, kinh doanh khác mà trước đó bị can, bị cáo đã thế chấp, cầm cố để bảo đảm nghĩa vụ thanh toán thì không tịch thu vào ngân sách nhà nước hay tiêu hủy mà trên tinh thần đảm bảo quyền lợi cho ngân hàng hay các tổ chức tín dụng đang nhận thế chấp tài sản.

Theo hướng dẫn tại Công văn số 2160/VKSTC-V14 ngày 5-6-2023 của VKSND Tối cao thì “Theo quy định tại khoản 9 Điều 21 Nghị định số 21/2021/NĐ-CP ngày 19-3-2021 thì trường hợp tài sản bảo đảm bị tiêu hủy, bị tổn thất toàn bộ hoặc bị phá dỡ, bị tịch thu theo quyết định của cơ quan nhà nước có thẩm quyền thì được xác định là không còn tài sản bảo đảm…”.

Và khoản 3 Điều 49 Nghị định số 21/2021/NĐ-CP (hướng dẫn BLDS về bảo đảm thực hiện nghĩa vụ) quy định “Trường hợp BLDS, luật khác liên quan quy định tài sản đang dùng để bảo đảm phải xử lý để bảo đảm thực hiện nghĩa vụ khác thì tài sản này được xử lý theo quy định đó”.

Như vậy, trường hợp bị cáo sử dụng tài sản đang thế chấp tại ngân hàng hoặc các tổ chức tín dụng khác vào việc phạm tội thì việc xử lý tài sản thực hiện theo quy định Điều 47 BLHS năm 2015, điểm a khoản 2 Điều 106 BLTTHS năm 2015, tức là bị tịch thu sung vào ngân sách nhà nước hoặc tịch thu tiêu hủy. Quyền lợi của ngân hàng hoặc tổ chức tín dụng được giải quyết theo quy định về khởi kiện vụ án dân sự.

Tuy nhiên, Công văn số 2160/VKSTC-V14 là văn bản nội bộ trong ngành Kiểm sát, được ban hành trước thông báo rút kinh nghiệm vụ án nêu trên của VKSND Cấp cao tại TP.HCM.

Vậy, vấn đề đặt ra là việc xử lý vật chứng là phương tiện phạm tội đang là tài sản thế chấp nên theo hướng của thông báo rút kinh nghiệm trên tinh thần đảm bảo quyền lợi cho ngân hàng, hay cần dựa trên hướng dẫn của Công văn số 2160/VKSTC-V14 là tịch thu sung vào ngân sách nhà nước?

Thạc sĩ Nguyễn Thị Thu Hằng, Trường ĐH Luật TP.HCM.

Nên xử lý vật chứng thế nào?

Trước tiên, nếu xử lý theo hướng của Công văn số 2160/VKSTC-V14 là tịch thu sung vào ngân sách nhà nước đối với chiếc ô tô sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến các quyền và lợi ích hợp pháp của ngân hàng. Ngân hàng cũng không có lỗi trong việc phạm tội của người thế chấp.

Mặc dù quyền lợi này có thể được giải quyết theo cách thức khởi kiện dân sự, nhưng lúc này tài sản thế chấp đã không còn, người thế chấp lại đang chấp hành án, khả năng thu hồi được nợ cũng không cao. Điều này đẩy ngân hàng vào tình thế rủi ro pháp lý và tài chính đáng kể, khi khách hàng có thể lợi dụng tài sản thế chấp như một công cụ hoặc phương tiện phục vụ cho hành vi phạm tội.

Tuy nhiên, hướng xử lý trong thông báo rút kinh nghiệm của VKSND Cấp cao tại TP.HCM cũng không hoàn toàn hợp lý. Bởi khi giao chiếc ô tô cho ngân hàng xử lý, theo nguyên tắc xử lý tài sản bảo đảm để thu hồi nợ, ngân hàng chỉ được quyền nhận số tiền tương ứng với khoản nợ của mình, phần dư còn lại phải được trả lại cho chủ sở hữu tài sản.

Như đã đề cập, vật chứng là phương tiện phạm tội phải bị tịch thu nộp ngân sách nhà nước hoặc tiêu hủy nên phần dư này không thể trả lại cho chủ sở hữu mà phải bị tịch thu sung vào ngân sách. Hướng xử lý này có thể gây lúng túng cho ngân hàng khi thực hiện việc xử lý phần dư còn lại của tài sản.

Tại thông báo rút kinh nghiệm của VKSND Cấp cao tại TP Hà Nội, ô tô được giao cho Chi cục Thi hành án dân sự huyện phối hợp với ngân hàng xử lý bán đấu giá thu hồi khoản nợ vay theo quy định pháp luật. Mặc dù trong thông báo này không xác định rõ việc xử lý phần dư sau khi ngân hàng đã thu hồi khoản nợ vay.

Tuy nhiên, do có sự phối hợp của Chi cục Thi hành án dân sự nên khả năng cao là sau khi trừ các chi phí có liên quan, giải quyết quyền lợi của ngân hàng, phần còn lại bị tịch thu nộp vào ngân sách nhà nước.

Tôi cho rằng đây là cách giải quyết hợp lý, vừa bảo vệ được quyền và lợi ích hợp pháp của ngân hàng, đồng thời cũng đảm bảo được việc thực hiện quy định “vật chứng là phương tiện phạm tội bị tịch thu, nộp ngân sách nhà nước hoặc tiêu hủy”.

Trong trường hợp số tiền thu được sau khi bán không đủ để giải quyết quyền lợi của ngân hàng, phần còn thiếu ngân hàng có thể tự giải quyết theo quy định về khởi kiện dân sự.

Thạc sĩ NGUYỄN THỊ THU HẰNG, Trường ĐH Luật TP.HCM