Xây dựng vùng nguyên liệu: Nền tảng cho công nghiệp chế biến và xuất khẩu

Mô hình trồng măng tây đạt tiêu chuẩn GlobalGAP của Hợp tác xã Quyết Tiến (xã Kim Anh) phục vụ chế biến và xuất khẩu. Ảnh: Nguyễn Quang

Hướng đi đúng, cần đẩy nhanh

Những năm qua, việc hình thành vùng nguyên liệu mở ra thời kỳ phát triển mạnh mẽ cho nông sản Việt Nam. Từ mô hình “cánh đồng nhỏ lẻ”, nông nghiệp Việt Nam chuyển mình mạnh mẽ sang vùng nguyên liệu tập trung, chuyên canh quy mô lớn. Đặc biệt, năm 2020, Bộ NN&PTNT (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) đã xây dựng Đề án thí điểm xây dựng vùng nguyên liệu nông, lâm sản đạt chuẩn, phục vụ tiêu thụ trong nước và xuất khẩu giai đoạn 2022-2025.

Theo đề án, đến năm 2030, Việt Nam đặt mục tiêu mở rộng diện tích vùng nguyên liệu với diện tích 1.829.161ha - con số này gấp hơn 10 lần so với giai đoạn thí điểm trước đó. Riêng năm 2024, 116.000ha đất lúa kém hiệu quả được chuyển đổi sang cây trồng, thủy sản có giá trị kinh tế cao.

Tổng Thư ký Hiệp hội Rau quả Việt Nam Đặng Phúc Nguyên nhận xét: “Việc chuyển đổi đất trồng lúa kém hiệu quả sang cây ăn quả, rau màu, thủy sản không chỉ nâng cao thu nhập cho nông dân mà còn hình thành các vùng nguyên liệu tập trung, tạo thuận lợi cho chế biến và xuất khẩu. Đây là hướng đi đúng, cần đẩy nhanh hơn vì thị trường đang đòi hỏi quy mô và sự đồng nhất rất lớn”.

Thực tế, nhiều vùng chuyên canh đang phát huy hiệu quả. Tiêu biểu như: Lúa gạo, thủy sản ở Đồng bằng sông Cửu Long; cà phê ở Tây Nguyên; rau quả ở Nam Bộ và Đồng bằng sông Hồng... Tuy nhiên, quy mô còn manh mún; liên kết nông dân - hợp tác xã - doanh nghiệp chưa chặt chẽ; năng lực ứng dụng công nghệ số và hạ tầng bảo quản sau thu hoạch còn hạn chế.

Tổng Giám đốc Công ty Vina T&T Nguyễn Đình Tùng chia sẻ: “Nếu không có vùng nguyên liệu lớn, đạt chuẩn quốc tế thì nhà máy chế biến không thể hoạt động hết công suất, không thể đa dạng hóa sản phẩm và càng khó mở rộng thị trường. Chỉ khi có vùng nguyên liệu chuẩn, chúng tôi mới yên tâm đầu tư dài hạn vào chế biến sâu và xây dựng thương hiệu”.

Theo thống kê của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, năm 2024, giá trị sản xuất công nghiệp chế biến nông sản đạt 5.361 tỷ đồng, tăng 8,05% so với năm 2023. Đây là minh chứng rõ rệt cho mối liên kết giữa vùng nguyên liệu - chế biến - xuất khẩu; đồng thời, vùng nguyên liệu cũng là “tấm hộ chiếu” cho nông sản Việt Nam vượt qua hàng rào kỹ thuật khắt khe của thị trường quốc tế...

Xây dựng vùng nguyên liệu đạt chuẩn quốc tế

Theo các chuyên gia, nếu nông dân sản xuất riêng lẻ không thể đáp ứng tiêu chuẩn VietGAP, GlobalGAP, hữu cơ… Bởi vậy, rất cần tổ chức thành vùng nguyên liệu, có hợp tác xã hoặc doanh nghiệp dẫn dắt mới đủ sức chứng minh truy xuất nguồn gốc để nông sản Việt bước vào những thị trường lớn. Nhờ hình thành các vùng nguyên liệu, xuất khẩu nông sản của Việt Nam ghi nhận sự tăng trưởng vượt bậc.

Năm 2024, kim ngạch xuất khẩu nông, lâm, thủy sản của Việt Nam đạt 62,5 tỷ USD; riêng 7 tháng năm 2025 đạt 39,7 tỷ USD, tăng gần 15% so với cùng kỳ năm trước. Dự kiến, năm nay, xuất khẩu nông, lâm, thủy sản sẽ đạt 70 tỷ USD. Công nghiệp chế biến tăng trưởng ổn định, nhiều doanh nghiệp đã đầu tư dây chuyền cấp đông, chế biến tinh, kéo dài thời gian bảo quản, đa dạng hóa sản phẩm...

Tuy nhiên, ngành Nông nghiệp và Môi trường cũng thẳng thắn chỉ ra tồn tại, hạn chế trong việc hình thành vùng nguyên liệu sản xuất. Đó là, quy mô đất đai manh mún, khó tích tụ; liên kết sản xuất - tiêu thụ lỏng lẻo; nhiều hợp đồng bị phá vỡ khi thị trường biến động; hạ tầng logistics lạnh yếu, gây tổn thất sau thu hoạch 10-20% với rau quả; thiếu số hóa vùng nguyên liệu, chưa đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế...

Phó Tổng Thư ký Hiệp hội Chế biến và xuất khẩu thủy sản Lê Hằng nhận xét, các vùng nguyên liệu nếu không nhanh chóng được số hóa, chuẩn hóa quốc tế thì nguy cơ bị loại khỏi các chuỗi cung ứng toàn cầu là hiện hữu.

Để vùng nguyên liệu thực sự trở thành nền tảng cho công nghiệp chế biến và xuất khẩu, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Phùng Đức Tiến cho biết, Bộ sẽ phối hợp cùng các địa phương quy hoạch và phát triển vùng nguyên liệu gắn với lợi thế vùng, thúc đẩy cơ chế tích tụ đất đai qua hợp tác xã, doanh nghiệp; đẩy mạnh số hóa và truy xuất nguồn gốc, xây dựng mã số cho từng lô nguyên liệu, kết nối cơ sở dữ liệu quốc gia với hệ thống quốc tế. Đặc biệt, các doanh nghiệp cần phát triển logistics lạnh và công nghệ bảo quản để giảm tổn thất, nâng cao chất lượng. Bộ sẽ kiến nghị Chính phủ tiếp tục hỗ trợ đầu tư chế biến sâu. Ngoài ra, các địa phương cần nhân rộng liên kết nông dân - hợp tác xã - doanh nghiệp để tạo mắt xích cho vùng nông nghiệp hình thành và phát triển...

Như vậy, vùng nguyên liệu chiến lược không chỉ là khái niệm sản xuất mà chính là chìa khóa cho phát triển nông nghiệp hiện đại và là nền tảng để công nghiệp chế biến vận hành hiệu quả. Khi vùng nguyên liệu chiến lược được tổ chức đúng hướng, nông sản Việt sẽ tự tin vươn ra toàn cầu, đưa công nghiệp chế biến trở thành một trong những trụ cột kinh tế của đất nước.

Đỗ Minh