Xây dựng chuỗi giá trị - Hướng đi bền vững cho du lịch Việt Nam

Doanh nhân Nguyễn Ngọc Bích, Giám đốc đổi mới sáng tạo Dự án Du lịch Thụy Sỹ vì sự phát triển bền vững tại Việt Nam.

Chúng tôi đã có cuộc trò chuyện với doanh nhân Nguyễn Ngọc Bích, Giám đốc đổi mới sáng tạo Dự án ST4SD tại Việt Nam về những bước đi chiến lược trong giai đoạn hai của dự án. Từ Hà Giang – vùng đất giàu bản sắc văn hóa, Quảng Nam – địa phương tiên phong với chứng chỉ xanh, đến Đồng Tháp – nơi tiềm năng du lịch nông nghiệp đang dần được khai phá, dự án không chỉ tập trung phát triển sản phẩm du lịch mà còn hướng tới việc hình thành chuỗi giá trị bền vững, giúp doanh nghiệp địa phương tăng lợi thế cạnh tranh và phát triển lâu dài.

Hình thành chuỗi giá trị bền vững cho các địa phương

Dự án ST4SD đã khởi động giai đoạn 2, cơ duyên nào dẫn lối để ông làm Giám đốc Dự án Du lịch Thụy Sỹ vì sự phát triển bền vững (ST4SD) tại Việt Nam?

Dự án khởi nguồn từ sáng kiến của Đại sứ quán Thụy Sỹ, khi họ bày tỏ mong muốn hỗ trợ Việt Nam phát triển du lịch theo hướng bền vững. Năm 2011, họ tiến hành khảo sát thực địa và làm việc với nhiều doanh nghiệp du lịch tại Việt Nam.

Thời điểm đó, chúng tôi có một Câu lạc bộ Du lịch Có trách nhiệm, nơi tập hợp những doanh nghiệp hướng đến phát triển bền vững. Sau khi nghiên cứu kỹ lưỡng, Tổng cục Kinh tế Liên bang Thụy Sỹ (SECO) đã quyết định hỗ trợ Việt Nam xây dựng mô hình du lịch bền vững.

Giai đoạn đầu của dự án diễn ra từ năm 2018 đến năm 2022, là một giai đoạn thử nghiệm kéo dài bốn năm. Tôi không tham gia vào thời điểm đó, một phần vì dự án còn đang trong quá trình định hình, một phần do ảnh hưởng của đại dịch COVID-19. Tuy nhiên, khi bước sang giai đoạn hai, Helvetas Swiss Intercooperation và CRED (Trung tâm kinh tế nông thôn) nay là Công ty TNHH CRED tham gia đấu thầu và họ mời tôi tham gia cùng.

Trước đó, SECO đã từng làm việc với tôi và nhận thấy rằng các mô hình mà tôi cùng Mekong Rustic theo đuổi có sự tương đồng với định hướng của họ. Vì thế, họ mong muốn tôi hỗ trợ phát triển các mô hình du lịch bền vững, giúp các doanh nghiệp địa phương tăng lợi thế cạnh tranh và cải thiện hiệu quả vận hành. Sau quá trình đấu thầu, dự án chính thức được tiếp tục triển khai, và tôi có cơ hội tham gia sâu hơn trong việc hỗ trợ các tỉnh xây dựng mô hình du lịch bền vững.

Vậy những địa phương nào sẽ được lựa chọn để triển khai dự án trong giai đoạn này, thưa ông?

Trong giai đoạn hai, chúng tôi lựa chọn ba địa phương để tập trung phát triển mô hình du lịch bền vững. Đầu tiên là Hà Giang – một điểm đến có tiềm năng lớn về du lịch cộng đồng. Hà Giang sở hữu bản sắc văn hóa độc đáo, điều này khiến chúng tôi tin rằng việc bảo tồn và phát huy văn hóa địa phương có thể trở thành một nguồn tài nguyên du lịch giá trị. Đồng thời, tại đây cũng có nhiều doanh nghiệp đang hỗ trợ phát triển du lịch cộng đồng, như Homestay Hà Giang hay nhóm Hà Giang Trẻ, những đơn vị đã cam kết mạnh mẽ với hướng đi bền vững.

Thứ hai là Quảng Nam – nơi chúng tôi đã hỗ trợ trong giai đoạn một. Chúng tôi từng triển khai thí điểm một số hoạt động, như xây dựng chứng chỉ xanh cho Quảng Nam và phát triển các mô hình du lịch bền vững tại địa phương. Tuy nhiên, ở giai đoạn một, mọi thứ mới chỉ dừng lại ở thử nghiệm. Giai đoạn hai, chúng tôi đặt mục tiêu đưa chứng chỉ xanh này đạt chuẩn quốc tế, đồng thời giúp các doanh nghiệp địa phương chuyển đổi sang mô hình du lịch xanh thực sự, với các tiêu chí bền vững đạt chuẩn GSTC (Hội đồng Du lịch Bền vững Toàn cầu).

Thứ ba là Đồng Tháp - địa phương có nền nông nghiệp đặc trưng với những cánh đồng sen bát ngát, làng Sa Đéc thơ mộng, cùng những làng hoa trăm tuổi khoe sắc bên dòng sông Tiền.

Ngoài ra, chúng tôi cũng định hướng không chỉ xây dựng chuỗi cung ứng mà còn hình thành chuỗi giá trị bền vững, giúp ngành du lịch của các địa phương phát triển lâu dài và hiệu quả hơn.

Điều quan trọng nhất là thay đổi tư duy của các doanh nghiệp địa phương

Ông có thể chia sẻ rõ hơn về khái niệm “chuỗi giá trị” trong du lịch bền vững và cách dự án đang triển khai tại các địa phương?

Chuỗi giá trị trong du lịch bền vững là một hệ thống liên kết giữa các doanh nghiệp để tạo ra một sản phẩm du lịch hoàn chỉnh. Chẳng hạn, một tour du lịch không chỉ bao gồm điểm đến mà còn cần sự kết hợp giữa nhà hàng, khách sạn, dịch vụ vận chuyển, hướng dẫn viên và nhiều yếu tố khác. Khi các thành phần này phối hợp chặt chẽ với nhau, chúng không chỉ nâng cao chất lượng sản phẩm mà còn tạo nên một hệ sinh thái du lịch bền vững.

Ở Hà Giang, dự án đang tập trung hỗ trợ hai thôn: Bản Khun (huyện Quang Bình) và Bản Lùng Hầu (huyện Quản Bạ). Hai bản này có những đặc điểm khác nhau, nên cách tiếp cận cũng khác biệt.

Bản Khun vốn đã làm du lịch, nhưng chủ yếu theo hướng tự phát. Họ có một số hoạt động du lịch cộng đồng, song vẫn thiếu kỹ năng chuyên môn, chưa biết cách khai thác những câu chuyện văn hóa địa phương để thu hút du khách, và các hoạt động vẫn còn rời rạc. Vì thế, mục tiêu của chúng tôi là xác định “lõi” giá trị của bản để phát triển theo hướng bền vững.

Sau khi nghiên cứu, chúng tôi nhận thấy bản Khun có thế mạnh về các bài thuốc truyền thống của người Dao, cũng như tiềm năng phát triển nông nghiệp dược liệu. Vì vậy, dự án đang định hướng xây dựng mô hình du lịch cộng đồng gắn với chăm sóc sức khỏe, tận dụng nguồn tài nguyên bản địa để tạo ra sự khác biệt.

Trước đây, nhiều nơi phát triển du lịch cộng đồng nhưng chưa có điểm nhấn rõ ràng. Trong khi đó, để thu hút du khách, mỗi cộng đồng cần phải có nét riêng biệt. Ví dụ, Hà Giang có du lịch cộng đồng, Lai Châu cũng có, Lào Cai cũng vậy, nhưng nếu không tạo ra sự khác biệt thì sẽ thiếu sức hấp dẫn. Do đó, chúng tôi dựa vào điều kiện tự nhiên, văn hóa, và lối sống đặc trưng của từng địa phương để xây dựng một sản phẩm độc đáo.

Còn với bản Lùng Hầu, đây là một thôn nằm trên núi cao, nơi người dân còn chưa thành thạo tiếng Việt. Tuy nhiên, điểm đặc biệt là Lùng Hầu nằm rất gần một tuyến du lịch nổi tiếng – cung đường Du Già, một trong những cung đường thu hút rất đông khách du lịch khi đến Hà Giang. Từ trục đường chính đi lên bản chỉ mất vài cây số, và nơi đây có một đỉnh núi tuyệt đẹp – Đỉnh Ba Tiên, nơi có tầm nhìn rộng lớn, thích hợp để ngắm mây và phong cảnh thiên nhiên hùng vĩ.

Bản Lùng Hầu hiện vẫn còn giữ được vẻ hoang sơ, chưa bị tác động nhiều bởi các hoạt động du lịch thương mại. Đây là một trong số ít những bản tại Hà Giang vẫn giữ được sự nguyên bản của đời sống cộng đồng. Có thể so sánh với những địa điểm từng được chọn làm bối cảnh phim điện ảnh, bởi vẻ đẹp tự nhiên của nó vẫn còn nguyên vẹn. Trẻ em trong bản vẫn chơi đùa tự nhiên, nhiều em vẫn còn mặc trang phục truyền thống, điều mà rất hiếm nơi còn giữ được. Nếu không có những biện pháp bảo tồn kịp thời, những nét đẹp văn hóa này có thể sẽ dần mai một.

Do đó, mục tiêu của dự án không chỉ là phát triển du lịch mà còn là giữ gìn bản sắc văn hóa địa phương. Chúng tôi phối hợp với các đơn vị như H’Mông Village để đảm bảo rằng quá trình phát triển vẫn giữ được nguyên vẹn giá trị truyền thống. Để làm được điều đó, vai trò của doanh nghiệp địa phương là rất quan trọng.

Tại Quảng Nam, chúng tôi đang tập trung vào hai mục tiêu chính. Thứ nhất, tiếp tục phát triển các sản phẩm du lịch theo hướng bền vững. Thứ hai, phối hợp với Hội An để xây dựng một điểm đến du lịch xanh được quốc tế công nhận. Hiện nay, Việt Nam chưa có một địa phương nào đạt được danh hiệu này. Hội An đã được vinh danh là “Thành phố Du lịch” hay “Thành phố Sáng tạo”, nhưng để trở thành một điểm đến được quản lý xanh theo tiêu chuẩn quốc tế thì vẫn còn là một thách thức. Đây chính là một trong những nhiệm vụ quan trọng của dự án trong giai đoạn này.

Bên cạnh Quảng Nam, chúng tôi cũng triển khai dự án tại Đồng Tháp – một địa phương có tiềm năng lớn về du lịch nông nghiệp. Tuy nhiên, các doanh nghiệp du lịch ở đây vẫn còn khá non trẻ, chưa có nhiều kinh nghiệm. Ngược lại, Đồng Tháp có những ngành nông nghiệp rất phát triển, như làng hoa Sa Đéc với sản lượng hoa không chỉ phục vụ thị trường trong nước mà còn xuất khẩu ra thế giới.

Vấn đề đặt ra là làm thế nào để những người nông dân và doanh nghiệp tại Đồng Tháp có thể tận dụng thế mạnh sẵn có để phát triển du lịch một cách bài bản, bền vững. Hiện tại, nhiều hộ kinh doanh đang đầu tư vào du lịch theo hướng nhỏ lẻ, chưa có chiến lược cụ thể, dẫn đến việc chi tiêu không hiệu quả. Phần lớn các mô hình hiện nay chỉ dừng lại ở dạng điểm vui chơi giải trí mà chưa hình thành một hệ sinh thái du lịch hoàn chỉnh.

Do đó, nhiệm vụ của chúng tôi là hỗ trợ họ xây dựng chuỗi giá trị bền vững, kết nối các doanh nghiệp với nhau để tạo ra sản phẩm du lịch hấp dẫn, có giá trị cao hơn. Điều quan trọng nhất là thay đổi tư duy của các doanh nghiệp địa phương, giúp họ nhận thức rõ về tiềm năng của mô hình du lịch bền vững và cùng nhau hướng đến một tầm nhìn chung. Khi có sự thống nhất và hợp tác, họ mới có thể phát triển bền vững và gia nhập chuỗi giá trị du lịch của vùng.

Đó là những gì chúng tôi đang triển khai tại ba tỉnh trong dự án này. Cá nhân tôi cảm thấy công việc này rất phù hợp với định hướng của mình. Ngay cả khi không có dự án, tôi vẫn luôn mong muốn được làm việc với các địa phương để xây dựng những mô hình du lịch bền vững, kết hợp giữa giá trị văn hóa bản địa và các nguồn lực sẵn có nhằm phát triển du lịch cộng đồng một cách hiệu quả và lâu dài.

Vậy theo ông, vai trò của các doanh nghiệp địa phương trong phát triển du lịch bền vững quan trọng như thế nào? Và cần có những giải pháp gì để hỗ trợ họ?

Đúng vậy! Một trong những lý do khiến nhiều địa phương chưa phát triển được du lịch bền vững là thiếu doanh nghiệp đóng vai trò dẫn dắt. Các doanh nghiệp địa phương không chỉ cung cấp dịch vụ mà còn là cầu nối giữa cộng đồng và thị trường, đảm bảo rằng mô hình du lịch có thể tồn tại lâu dài ngay cả khi dự án hỗ trợ kết thúc.

Tôi tin rằng để hỗ trợ các doanh nghiệp địa phương, cần có hai yếu tố cốt lõi. Một là, nâng cao nhận thức và tư duy kinh doanh bền vững. Doanh nghiệp địa phương cần hiểu rằng du lịch bền vững không chỉ là khai thác tài nguyên sẵn có mà còn là bảo tồn và phát triển song song. Chúng tôi tổ chức đào tạo về cách vận hành dịch vụ du lịch, xây dựng sản phẩm, truyền thông và quảng bá để họ có thể chủ động thu hút khách thay vì phụ thuộc vào các dự án hỗ trợ.

Hai là, tạo sự liên kết giữa các doanh nghiệp: Khi doanh nghiệp có chung tầm nhìn, họ có thể hợp tác để xây dựng chuỗi giá trị du lịch thay vì hoạt động riêng lẻ. Ví dụ, một homestay có thể kết hợp với hộ dân làm dược liệu để tạo ra sản phẩm trải nghiệm, hoặc doanh nghiệp lữ hành có thể kết nối với các hộ dân để tạo tour độc đáo. Chỉ khi có sự gắn kết giữa các thành phần trong cộng đồng, du lịch bền vững mới thực sự phát huy hiệu quả.

Mục tiêu của dự án không phải là phát triển du lịch một cách ồ ạt, mà là xây dựng một mô hình mà người dân địa phương có thể tự vận hành và phát triển lâu dài. Đó là điều khác biệt trong cách tiếp cận của chúng tôi – lấy tư duy kinh doanh làm trọng tâm, thay vì chỉ tập trung vào hỗ trợ đơn thuần.

Vai trò của doanh nghiệp địa phương là cực kỳ quan trọng, bởi họ chính là những người yêu và gắn bó lâu dài với quê hương của mình. Khác với các doanh nghiệp lớn ở Hà Nội, TP.HCM hay thậm chí ở nước ngoài – những đơn vị có thể rời đi nếu điểm đến không còn hấp dẫn – thì doanh nghiệp địa phương có sự cam kết bền vững hơn. Họ không chỉ khai thác tài nguyên du lịch, mà còn có trách nhiệm gìn giữ bản sắc văn hóa, vì đó là giá trị cốt lõi của họ.

Chính vì thế, việc nâng cao năng lực cho các doanh nghiệp địa phương là một trong những ưu tiên hàng đầu của dự án. Khi một doanh nghiệp phát triển tốt, họ không chỉ tạo ra sinh kế cho chính mình mà còn lan tỏa cơ hội đến nhiều người xung quanh. Dự án hướng đến mục tiêu giúp các doanh nghiệp này vận hành hiệu quả, để từ đó họ có thể mở rộng mô hình và hỗ trợ cộng đồng.

Ngoài ra, các doanh nghiệp địa phương cũng là những người hiểu rõ nhất về tài nguyên du lịch bản địa, từ con người, văn hóa đến thiên nhiên. Khi họ có kiến thức và kỹ năng phù hợp, họ sẽ biết cách khai thác du lịch một cách bền vững, đảm bảo không làm mất đi giá trị nguyên bản của địa phương. Thay vì hỗ trợ từng hộ dân riêng lẻ, chúng tôi tập trung vào nâng cao năng lực cho doanh nghiệp để họ có thể trở thành đầu tàu, từ đó lan tỏa sự phát triển đến cả cộng đồng. Đây cũng là mục tiêu quan trọng của SECO và dự án: xây dựng năng lực bền vững cho doanh nghiệp địa phương.

Tạo nền tảng kết nối cho các doanh nghiệp địa phương

Ông đánh giá thế nào về mức độ tham gia của các địa phương trong dự án này?

Các địa phương hiện nay tham gia rất tích cực vào dự án, cùng chúng tôi hoàn thiện các sản phẩm du lịch tại địa phương. Tuy nhiên, điều quan trọng không phải là chúng tôi mang đến một mô hình sẵn có và áp đặt, mà là lắng nghe nhu cầu thực sự của họ.

Chúng tôi luôn hỏi: Họ mong muốn điều gì? Họ cần gì từ chúng tôi? Khi làm việc với các doanh nghiệp địa phương, điều họ quan tâm nhất không phải là sự hỗ trợ tài chính, mà là kiến thức, kỹ năng và hướng dẫn cụ thể. Nhiều doanh nghiệp sẵn sàng đầu tư hàng chục tỷ đồng vào phát triển du lịch, nhưng cái họ thiếu là chiến lược bài bản và cách làm hiệu quả. Họ cần những chuyên gia đến để chia sẻ kinh nghiệm, hướng dẫn về vận hành, kết nối thị trường, và đặc biệt là cách liên kết với các doanh nghiệp khác để tạo nên chuỗi giá trị du lịch bền vững.

Nhiều khi, ngay trong một địa phương cũng có nhiều doanh nghiệp hoạt động nhưng lại không có sự liên kết chặt chẽ. Vì vậy, một trong những mục tiêu của dự án là tạo nền tảng kết nối để các doanh nghiệp có thể hợp tác, cùng nhau phát triển du lịch bền vững.

Thưa ông, vậy mục tiêu của dự án trong năm nay và trong giai đoạn hai là gì?

Mục tiêu của giai đoạn này là xây dựng các mô hình du lịch bền vững tại các địa phương thí điểm. Tại Quảng Nam, chúng tôi sẽ phát triển mô hình du lịch nông nghiệp theo hướng "Farm to Table" từ trang trại đến bàn ăn, kết nối nông nghiệp với du lịch trải nghiệm.

Tại Hà Giang sẽ xây dựng du lịch cộng đồng gắn với phát triển bền vững, bảo tồn văn hóa bản địa.

Tại Đồng Tháp, chúng tôi hướng tới phát triển du lịch sinh thái, tận dụng lợi thế sẵn có của vùng sông nước và nông nghiệp.

Trên thực tế, nông nghiệp đóng góp khoảng 7% vào nền kinh tế Việt Nam, và du lịch gắn với nông nghiệp đang là một xu hướng quan trọng. Vì vậy, tất cả các mô hình mà chúng tôi xây dựng đều có sự liên kết chặt chẽ với tài nguyên nông nghiệp tại địa phương.

Bên cạnh đó, một mục tiêu quan trọng khác của dự án là xây dựng chứng chỉ xanh cho Quảng Nam theo tiêu chuẩn quốc tế. Khi Quảng Nam đạt được chứng chỉ này, các địa phương khác cũng có thể học hỏi và áp dụng mô hình tương tự, giúp nâng cao tiêu chuẩn du lịch bền vững tại Việt Nam.

Trong tương lai, để thúc đẩy phát triển du lịch bền vững, ông nghĩ chúng ta cần những chính sách hay những quy định nào?

Trong giai đoạn đầu của dự án, chúng tôi chủ yếu thử nghiệm các mô hình. Tuy nhiên, ở giai đoạn hai, cách tiếp cận sẽ đi theo hướng ngược lại. Trước tiên, xây dựng các mô hình thành công, sau đó đưa mô hình đó thành case study để kiến nghị chính sách phát triển du lịch bền vững.

Bởi mỗi địa phương có đặc thù riêng, không thể áp một mô hình cứng nhắc từ nơi này sang nơi khác. Vì thế, vai trò của các "local champions" – những người có uy tín trong cộng đồng như già làng, trưởng bản – là rất quan trọng. Họ không chỉ giúp kết nối mà còn là những người truyền cảm hứng để cộng đồng cùng nhau phát triển.

Chúng tôi không thể đơn thuần áp đặt một mô hình từ nơi khác vào. Du lịch bền vững phải xuất phát từ chính văn hóa và con người địa phương. Vì vậy, cách làm hiệu quả nhất là để cộng đồng tự tham gia, tự quyết định hướng đi của mình, còn chúng tôi chỉ đóng vai trò hỗ trợ về mặt chiến lược và kết nối.

Hồ Hạ (thực hiện )