Vụ kiện Disney-Midjourney và lời cảnh báo với ngành công nghiệp sáng tạo

Vụ kiện Disney-Midjourney và lời cảnh báo với ngành công nghiệp sáng tạo

Tháng 6/2025, lần đầu tiên các "ông lớn" Hollywood khởi kiện một công ty AI. Disney và Universal cáo buộc Midjourney đã tạo ra những bản sao trái phép các nhân vật biểu tượng như Darth Vader, Elsa hay Minions mà không xin phép. Đơn kiện mô tả Midjourney như một "hố đạo nhái không đáy", cho rằng công ty dùng dữ liệu có bản quyền thu thập trên mạng để huấn luyện mô hình của mình và vận hành chẳng khác nào một "máy bán hàng tự động" chuyên cung cấp nội dung phái sinh.

Từ khi khởi kiện, Midjourney đã công khai bảo vệ hoạt động của mình dựa trên nguyên tắc "sử dụng hợp lý" (fair use) của Mỹ, lập luận rằng việc hạn chế truy cập dữ liệu huấn luyện sẽ kìm hãm đổi mới sáng tạo. Cuối tháng 6, việc công ty tiếp tục tung ra tính năng tạo video làm dấy lên làn sóng chỉ trích mới khi người dùng chứng minh rằng công cụ này vẫn có thể tạo hoạt cảnh cho các nhân vật nổi tiếng, bất chấp hệ thống chặn từ khóa được cài đặt sẵn.

Các hiệp hội ngành như Hiệp hội công nghiệp ghi âm Mỹ (RIAA) đã lên tiếng ủng hộ Disney và Universal, coi vụ kiện là phản ứng cần thiết trước tình trạng mà họ mô tả là khai thác trái phép sản phẩm sáng tạo của các công ty AI.

Các nhà phân tích cảnh báo rằng phán quyết cuối cùng có thể định hình lại chuẩn mực bản quyền AI trên phạm vi toàn cầu. Nếu Disney thắng, các nhà phát triển AI có thể buộc phải xin cấp phép sử dụng đối với dữ liệu huấn luyện và xây dựng lại mô hình từ đầu, ngược lại, việc thua kiện có thể khiến việc thực thi bản quyền lỏng lẻo hơn.

Tranh chấp tương tự đang nổ ra ở nhiều nơi: Getty Images tại Vương quốc Anh kiện Stability AI với cáo buộc sử dụng trái phép kho ảnh của nền tảng này, những nhà hoạch định chính sách ở Nhật Bản tranh luận về cách làm thế nào các hãng phim hoạt hình bảo vệ phong cách thị giác đặc trưng khỏi bị AI sao chép. Cuộc tranh luận này càng nóng lên sau làn sóng phản đối các tác phẩm mô phỏng nét vẽ tay đặc trưng của Studio Ghibli do AI tạo ra, làm dấy lên lo ngại về việc bảo tồn văn hóa và giá trị nguyên bản của nghệ thuật.

Những diễn biến trên cho thấy vụ kiện Midjourney là một phần của quá trình định hình lại trật tự bản quyền toàn cầu, chứ không gói gọn ở Mỹ, và dư chấn của vụ việc có thể lan tới các thị trường như Việt Nam.

Theo Chủ nhiệm và Phó chủ nhiệm bộ môn Truyền thông số của ĐH RMIT, ông Ricardo Arce, chuyên gia quốc tế trong lĩnh vực hoạt hình, và ông Christian Berg, nghiên cứu sinh tiến sĩ về AI và nhiếp ảnh, vụ kiện này là bước ngoặt quan trọng buộc ngành sáng tạo nhìn lại cách định nghĩa quyền tác giả, bảo vệ tính nguyên bản và coi trọng quyền tự quyết của con người.

"Trong hoạt hình và trò chơi điện tử, nhân vật không đơn thuần là tài sản hình ảnh, mà còn là bản sắc thương hiệu và một phần của cả vũ trụ sáng tạo", ông Arce giải thích. Lấy ví dụ, Midjourney có thể tái tạo gần như hoàn hảo hình ảnh Darth Vader, nhưng lại cho nhân vật này lái mô-tô trên đường phố Việt Nam hiện đại. "Đó không còn là biểu đạt sáng tạo nữa, mà là sự chắp vá rời rạc, làm mất đi không chỉ tài sản trí tuệ hiện có, mà cả ý nghĩa và giá trị văn hóa".

Ông Ricardo Arce (trái) và ông Christian Berg

Với hơn 30 năm kinh nghiệm trong lĩnh vực hoạt hình, ông Arce tin rằng AI tạo sinh đang buộc ngành sáng tạo phải nhìn nhận lại toàn bộ hệ sinh thái sở hữu trí tuệ. "Vấn đề không chỉ nằm ở chuyện đạo nhái mà thiếu vắng các công cụ và chính sách quản lý", ông nói. "Đặc biệt tại những quốc gia như Việt Nam, nơi phần lớn các studio ở quy mô nhỏ với nguồn lực hạn chế, và người làm công tác sáng tạo thường không được pháp luật bảo hộ khi tác phẩm hay phong cách của mình bị AI sao chép".

Ông Christian Berg cho biết hầu hết các mô hình AI lớn hiện nay, từ Midjourney đến DALL·E, đều được huấn luyện trên những tập dữ liệu khổng lồ thu thập tràn lan từ internet, thường không có sự đồng ý của tác giả gốc. "Đây chính là vùng xám mà luật bản quyền hiện hành vẫn chưa theo kịp", ông nhận định. "Những đạo luật này vốn không được thiết kế để xử lý việc học máy được huấn luyện trên hàng tỉ tác phẩm có bản quyền".

Đáng lo ngại hơn, ông Berg bổ sung, là rủi ro pháp lý tiềm ẩn đối với người sử dụng AI. "Chúng ta chưa biết kết quả vụ kiện sẽ ra sao, nhưng đến khi có khung pháp lý rõ ràng, việc dùng các công cụ như Midjourney cho mục đích thương mại là cực kỳ rủi ro".

Cả 2 chuyên gia đều cho rằng Việt Nam hiện vẫn thiếu nền tảng pháp lý cụ thể để xử lý mối quan hệ giữa AI và quyền sở hữu trí tuệ.

Luật Sở hữu trí tuệ sửa đổi năm 2022 không đưa ra bất kỳ hướng dẫn nào liên quan đến nội dung do AI tạo ra hay quyền đối với dữ liệu huấn luyện. Gần đây, Quốc hội đã thông qua Luật Công nghiệp Công nghệ số 2025 - văn bản pháp lý đầu tiên đặt ra khung quản lý và nguyên tắc phát triển cho trí tuệ nhân tạo - nhưng luật này chủ yếu tập trung vào định hướng phát triển, thử nghiệm và quản trị công nghệ, chứ chưa điều chỉnh trực tiếp quyền tác giả và quyền sở hữu đối với các sản phẩm do AI tạo ra.

Trong khi đó, các chiến lược quốc gia về AI và chuyển đổi số tuy có nhắc đến những khái niệm như "đạo đức AI" hay "quản trị dữ liệu", song mới dừng lại ở mức định hướng chính sách khái quát, chưa có hiệu lực pháp lý cụ thể.

Những bước đi thực tiễn mà Việt Nam có thể thực hiện gồm: ban hành hướng dẫn tạm thời về việc sử dụng AI trong các ngành công nghiệp sáng tạo, xây dựng các bộ dữ liệu "an toàn với AI" được cấp phép công khai để phục vụ huấn luyện, thiết lập cơ chế cho phép tác giả từ chối cho phép sử dụng tác phẩm của mình làm dữ liệu, và đầu tư đào tạo pháp lý cho các chuyên gia sở hữu trí tuệ nhằm xử lý các tranh chấp liên quan đến AI.

Vụ kiện Disney-Midjourney cho thấy cuộc tranh luận về AI và bản quyền đang lan rộng toàn cầu, với những tác động tiềm ẩn tới Việt Nam. Ảnh minh họa: Pexels

Ông Arce đề xuất: "Chúng ta cần những diễn đàn chính sách quy tụ cơ quan quản lý, các trường đại học và giới sáng tạo. Các hiệp hội nghề nghiệp và trường đại học có thể đóng vai trò then chốt như những cầu nối trung gian".

Ông Berg nhấn mạnh tầm quan trọng của việc nâng cao nhận thức truyền thông có trách nhiệm: "Người dùng cần hiểu rõ nội dung họ đang tương tác và nhận thức được rủi ro khi hợp tác với các công cụ AI. Ngay cả việc tiêu thụ nội dung do AI tạo ra cũng là một hành động mang lại hệ quả và đòi hỏi tỉnh táo về mặt đạo đức".

Cả 2 chuyên gia đều không xem AI là "kẻ thù" của sáng tạo. "AI chỉ là một công cụ", ông Arce kết luận. "Vấn đề cốt lõi là chúng ta sử dụng công cụ này như thế nào, với mức độ hiểu biết ra sao, và trong những khuôn khổ đạo đức và pháp lý nào".

Khi ranh giới giữa cảm hứng và sao chép ngày càng trở nên mờ nhạt, vụ kiện Midjourney nhắc nhở rằng ngành công nghiệp sáng tạo toàn cầu đang bước vào thời điểm mang tính bước ngoặt, buộc phải định nghĩa lại những giá trị cốt lõi: quyền sở hữu, tính nguyên bản và sự công nhận nỗ lực của con người trong kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo.

Quân Đinh