Vĩnh biệt 'người bắc cầu các nền văn hóa'

Nhà văn hóa Nguyễn Hữu Ngọc sinh năm 1918 tại Hàng Gai - Hà Nội; quê gốc ở Thuận Thành - Bắc Ninh.

Lãng du trong văn hóa Việt Nam

Thời trẻ, ông Nguyễn Hữu Ngọc từng dạy tiếng Anh ở Nam Định, sau đó đi bộ đội, phụ trách tờ báo L'Étincelle (Tia sáng) bằng tiếng Pháp với vai trò tổng biên tập kiêm phóng viên. Tia sáng là tờ báo đầu tiên sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945, cũng là tờ báo địch vận đầu tiên trong kháng chiến chống Pháp. Ngoài ra, ông còn làm tổng biên tập một số tờ báo đối ngoại.

Lý giải con đường trở thành nhà văn hóa của mình, trong một cuộc trò chuyện với phóng viên Báo Người Lao Động lúc sinh thời, nhà văn hóa Hữu Ngọc chia sẻ theo ông, 70% cuộc đời do ngẫu nhiên. "Nói có vẻ duy tâm, nhưng tôi tin vào sự ngẫu nhiên khoa học. Tốt nghiệp tú tài, tôi vào học trường luật, sau đó lại rẽ ngang làm thầy giáo. Kháng chiến chống Pháp, tôi lại được giao làm trưởng phòng giáo dục tù, hàng binh Âu - Phi, trong đó có khoảng 600 tù binh người Đức. Hồi ấy, tôi chỉ biết tiếng Anh và Pháp, còn tiếng Đức thì có biết gì đâu. Thế là trong suốt quãng thời gian dẫn tù binh từ chiến khu Việt Bắc sang Vân Nam - Trung Quốc, tôi vừa đi vừa học tiếng Đức từ một cuốn sách dạy tiếng Đức qua tiếng Pháp tình cờ có được" - ông nhớ lại.

Mấy tháng dẫn tù binh, ông đã đọc hết một cuốn tiểu thuyết trinh thám tiếng Đức. Năm 1964, Bác Hồ tiếp một đoàn đại biểu Quốc hội Cộng hòa Dân chủ Đức, ông được huy động đi dịch.

"Mọi thứ cứ ngẫu nhiên như thế. Ngẫu nhiên tôi đi dạy học; rồi lại ngẫu nhiên làm công tác địch vận, viết báo, trở thành tổng biên tập những tờ báo đối ngoại, giám đốc NXB Ngoại văn; ngẫu nhiên trở thành một người "xuất nhập khẩu văn hóa" như mọi người vẫn gọi" - nhà văn hóa bày tỏ.

Nói về cách giới thiệu văn hóa Việt Nam đến bạn bè quốc tế, nhà văn hóa Hữu Ngọc cho hay ông thường dùng những câu chuyện lịch sử và văn hóa, bởi trong lịch sử có văn hóa, trong văn hóa có lịch sử, tuy 2 mà 1. "Mỗi câu chuyện đều xuất phát từ cảm tưởng cá nhân về một nét văn hóa, từ đó ngược thời gian và suy diễn về tương lai, so sánh sự khác nhau giữa Việt Nam và các nước khác. Tôi cũng giới thiệu những khía cạnh khác nhau của văn hóa Việt Nam để làm nổi bật tính độc đáo của bản sắc dân tộc, những điểm khác với các nền văn hóa khác" - ông từng giải thích với phóng viên.

Hơn 70 năm cầm bút, nhà văn hóa Hữu Ngọc đã cho ra đời một loạt tác phẩm viết về kho tàng văn hóa phong phú của nhiều dân tộc. Đó là "Phác thảo chân dung văn hóa Pháp", "Mảnh trời Bắc Âu - Văn hóa Thụy Điển", "Hồ sơ văn hóa Mỹ", "Chân dung văn hóa Nhật Bản", "Chìa khóa để biết và hiểu Lào". Ngoài ra, ông còn dịch nhiều tác phẩm văn học, văn hóa nước ngoài sang tiếng Việt.

Để giới thiệu văn hóa Việt Nam ra nước ngoài, ông viết đều đặn hơn chục năm cho Le Courrier Vietnam (tiếng Pháp) và Vietnam News (tiếng Anh). Ông kể, mỗi bài viết ông đều coi như một cuộc dạo chơi. Ông muốn độc giả tham gia cùng mình, qua đó cùng hiểu và yêu sâu sắc hơn nữa con người Việt Nam, đất nước Việt Nam. Những bài viết đó đã được tập hợp thành cuốn sách "Lãng du trong văn hóa Việt Nam" với 3 ấn bản bằng tiếng Anh, Pháp và Việt Nam.

Nhà văn hóa Hữu Ngọc (Ảnh từ Facebook của nhà văn Nguyễn Như Mai)

Nhà văn hóa lớn

Nhà văn hóa Hữu Ngọc được coi là biểu tượng trí tuệ và đối thoại nhân văn với sức lao động bền bỉ. Ở tuổi 102, ông ra mắt độc giả bộ sách "Cảo thơm lần giở" gồm 2 cuốn, dung lượng gần 1.000 trang. Cuốn sách tập hợp hàng trăm bài viết ông đã công bố, đăng trên chuyên mục "Cảo thơm lần giở" của Báo Sức khỏe và Đời sống.

Qua bộ sách này, độc giả được tìm hiểu và lĩnh hội tư duy của 180 danh nhân thế giới, ở nhiều lĩnh vực như: tôn giáo, văn hóa, triết học, khoa học, văn học, nghệ thuật, xã hội, lịch sử, tâm lý, chính trị. Tiêu biểu là các danh nhân Phật Thích Ca Mâu Ni, Chúa Jesus, Khổng Tử, Tôn Tử, Hegel, Sokrates, Darwin, Einstein, Shakespeare, Cesvantes, Dante, Goethe, Tagor, Moliere, Leonardo da Vinci, Picasso… và 3 danh nhân Việt Nam là Nguyễn Trãi, Nguyễn Du và Chủ tịch Hồ Chí Minh.

Với hàng trăm bài viết, đầu sách, hoạt động nghiên cứu, đối thoại và dịch thuật, ông đã góp phần đưa hình ảnh đất nước và chiều sâu bản sắc dân tộc đến gần hơn với thế giới.

Ngoài viết báo, khi sức khỏe còn cho phép, nhà văn hóa Hữu Ngọc vẫn tham gia các buổi nói chuyện, thuyết trình văn hóa Việt Nam cho quan khách nước ngoài, từ những người ngôi cao chức trọng đến khách du lịch bình thường. Ông nói ông thích công việc của mình và rất vui khi được giới thiệu văn hóa cho nhiều đối tượng khác nhau. Mỗi cuộc nói chuyện, ông đều xem như "một trận bóng đá quốc tế", nếu mình giới thiệu hay mà người ta thích thì coi như đã thắng.

Một lần, nhà văn hóa Hữu Ngọc có cuộc nói chuyện với hơn 50 giáo sư từng là cựu sinh viên các trường đại học rất nổi tiếng của Mỹ như Harvard, Yale, Standford... Kết thúc buổi nói chuyện ấy, họ đã mua của ông 27 cuốn "Wandering through Vietnamese culture" ("Lãng du trong văn hóa Việt Nam"). Một lần khác, cũng sau buổi nói chuyện với một số vị khách Mỹ, có người nắm tay ông bày tỏ: "Nếu được nghe ông sớm, biết đâu đã không có chiến tranh Việt Nam".

Nhà báo Nguyễn Như Mai đánh giá nhà văn hóa Hữu Ngọc là "nhà văn hóa lớn của đất nước, là tác gia và chứng nhân của lịch sử". Tầm vóc và đóng góp của ông không chỉ được ghi nhận trong nước, mà còn được trân trọng trên trường quốc tế.

Đại sứ Thụy Điển Börje Lunggren từng nhận xét tại lễ trao Huân chương Bắc Đẩu năm 1997 cho ông: "Từ trước đến nay, tôi chưa từng gặp người bắc cầu giữa các nền văn hóa như ông Hữu Ngọc - cắm rễ sâu vào văn hóa Việt Nam, một người chân chính, rất tế nhị khi thu nhận những nền văn hóa khác". Đại sứ Pháp Claude Blanchemaison thì khẳng định: "Nếu có một nhà trí thức nào, một nhà văn nào xứng đáng nhận Huân chương Cành cọ Hàn lâm, thì đó là ông Hữu Ngọc - nhà văn hóa, nhân văn lớn".

Trong một sự kiện khác, Bộ trưởng Khối Pháp ngữ của Quebec, Canada - ông Sylvain - đã dành những lời chân thành: "Ông Hữu Ngọc là một trong những học giả xuất sắc của Việt Nam".

YẾN ANH