Về Đào Thục, xem nghệ nhân 'thổi hồn' vào gỗ để giữ nghề trăm năm

Cách đây 20 năm, làng rối nước Đào Thục đã tưởng chừng bị xóa sổ, nhưng bằng tình yêu nghề, các nghệ nhân đã tìm hướng đi mới để duy trì và bảo tồn phát triển nghề rối tại đây. Một hướng đi mới thành công chính là, chủ động, sáng tạo trong việc tiếp cận thị trường, đồng thời sáng tạo ra những con rối hiện đại, đẹp mắt hơn.

Mạch ngầm chảy 300 năm

Làng rối nước Đào Thục nằm cách trung tâm thành phố Hà Nội khoảng 25km, nằm dưới bờ đê sông Cà Lồ, thuộc xã Thụy Lâm, huyện Đông Anh, Hà Nội.

Các cụ già trong làng kể lại, làng nghề vốn đã có tuổi đời trên 300 năm. Từ thời Hậu Lê, tổ nghề là ông Đào Đăng Khiêm, từng làm quan trong triều đình đã về dạy người dân trong làng nghệ thuật chế tác và biểu diễn múa rối nước.

Ông Nguyễn Văn Phi, nghệ nhân của Đào Thục bảo, vì là phường rối chung của làng, nên nghề rối được truyền lưu như một mạch chảy vững bền, từ lớp này tới lớp khác. Như một dòng suối không có điểm dừng. Như một tinh thần phải được gìn giữ trong tâm thức.

Rối làng Đào Thục thể hiện rõ mạch chảy tinh thần được truyền lưu hằng trăm năm qua.

Thoáng dừng lại một chút, ông Phi bảo: Ngày nay, lớp trẻ trong làng mặc dù thường đi làm ở Hà Nội để mưu sinh, nhưng tới giai đoạn "có tuổi", họ sẽ dần quay về với nguồn cội và sống cùng với nghề cổ truyền. Ngay cả vợ chồng ông cũng phải chờ đến tuổi 50, khi kinh tế đủ vững vàng mới "gắn" mình lại với múa rối nước.

"Hai con tôi từ bé đã thuộc lòng các tích trò, từng theo chân mẹ đi diễn 6-7 tháng ròng rã. Nhưng đó chỉ là nghề không chuyên, vì chúng vẫn phải làm nghề khác để nuôi gia đình", ông Phi bảo.

Với người Đào Thục, rối nước là một phần hồn cốt, một phần máu thịt thân thương.

Vợ ông Phi, nghệ nhân Nguyễn Thị Thuận là một trong những nghệ nhân gạo cội của làng, chuyên đứng dưới nước. Năm 2020, bà Thuận vinh dự được nhận Kỷ niệm chương Vì sự nghiệp Văn hóa, thể thao và Du lịch của Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch dành cho những nghệ nhân trong làng Đào Thục đã có nhiều đóng góp cho sự nghiệp xây dựng và phát triển ngành văn hóa, thể thao và du lịch.

Bà Thuận còn có chị gái là nghệ nhân ưu tú Nguyễn Thị Thỏa, chuyên mang các tích trò múa rối đi nước ngoài diễn cho đồng bào xem. Múa rối nước là niềm đam mê chung trong gia đình ông Phi, bà Thuận cũng như nhiều gia đình trong làng Đào Thục.

Kể về những nhọc nhằn của nghề rối nước, bà Thuận bảo, cực nhất là những ngày đông giá rét, mặc bao nhiêu áo quần, khoác thêm cả bộ đồ bảo hộ dưới nước mà cái lạnh vẫn luồn vào da thịt.

"Ngày diễn, lúc nào chúng tôi cũng phải có sẵn củi đốt trên bờ. Cứ xong một tích trò là chạy lên ngồi sưởi. Rét thế, cực thế nhưng vẫn vui", bà Thuận rổn ràng cười bảo.

Mỗi lần thủy đình đón khách là một lần cả làng sôi nổi, nhộn nhịp hẳn lên.

Mỗi lần thủy đình đón khách là một lần cả làng sôi nổi, nhộn nhịp hẳn lên. Múa rối nước kể cũng lắm công phu. Nghệ nhân sẽ đứng sau tấm mành sân khấu, điều khiển những chú rối phía trước mặt thông qua một chiếc sào tre dài. Từ đó, những nhân vật "Pinochio made in Vietnam" sẽ kể lại cho người xem đủ câu chuyện, mang lại tiếng cười, hỉ nộ, ái ố cho người xem.

Ngoài kỹ năng, nghệ nhân múa rối nước còn phải rèn luyện sức khỏe, duy trì độ dẻo dai để làm sao không bị chuột rút khi đang diễn. Một tiết mục biểu diễn rối nước Đào Thục thực sự “tròn trịa” là khi có sự phối hợp ăn ý của nghệ nhân tạo hình con rối và nghệ nhân trực tiếp điều khiển rối dưới nước.

Bên cạnh những tích trò cổ, các nghệ nhân đã sáng tác thêm nhiều tích trò mới ca ngợi quê hương, đất nước, và sáng tạo cả trong từng "quân rối".

Giấc mơ về những con rối... biết cười

Khác với vợ, ông Nguyễn Văn Phi lại ấp ủ một giấc mơ xa hơn: Đó là tạo ra những con rối... biết cười.

Thấy chúng tôi tròn mắt ngạc nhiên, ông khà khà giải thích: Giai đoạn đầu mới quay lại với nghề, ông bất ngờ khi thấy các quân rối của phường Đào Thục đều đã ngả màu thời gian. Những vết bong tróc, hư hỏng xuất hiện khắp các chú rối gỗ, như tàn tích của tháng năm đằng đẵng.

Đau xót trước sự phôi pha ấy, lão nghệ nhân tự mình đưa tất cả quân rối hỏng về xưởng để tự sửa lại. Tự ông kéo xe, đưa rối về, gõ gõ, đục đúc, sơn sửa lại cho tươi mới. Con nào sửa ít thì ông miễn phí. Quân nào cầu kỳ hơn, ông cũng chỉ xin ít tiền công làm lãi.

Ông Phi trong xưởng chế tác rối nước của mình.

“Có những đợt diễn 2-3 năm tôi mới được thanh toán tiền tạo hình con rối, nhưng tôi nghĩ, nếu mình làm được thì cứ thử sức. Đó cũng là làm việc thiện, không tiếc công, lúc nào tôi cũng nhiệt tình”, ông Phi kể lại.

Với vai trò là trưởng thôn Đào Thục, hằng ngày, ông lo lắng việc làng. Tối tối lại lọ mọ trong xưởng mộc để sống với rối nước phường nghề. Ông bảo, điều khó nhất là làm sao phải "thổi hồn" vào cho khúc gỗ vô tri, biến hóa nó thành một nhân vật dân gian sống động và... có cả một tâm hồn sinh động.

“Một quân rối cao từ 30 đến 40cm tôi phải mất khoảng 10 ngày để hoàn thiện. Khi tạo hình con rối hiện đại, tôi luôn sáng tạo linh hoạt để sơn, tạo hình trang phục sao cho phù hợp nhất. Các quân rối khi làm ra đều mang tính ước lệ tượng trưng, sáng tạo không theo một khuôn mẫu nhất định”, ông nói.

Mỗi vết chạm đều mang một phần tâm hồn và lịch sử Đào Thục...

Không ít người từng khuyên ông Phi nên mua máy về để đúc, vừa bảo đảm tốc độ, vừa đồng nhất. Nhưng người nghệ nhân lắc đầu quầy quậy. Với ông, giá trị của rối làng Đào Thục ẩn sâu trong từng vết khắc, vết đục. Mỗi con rối có một tâm hồn và đời sống không pha trộn.

Một điểm đáng chú ý, múa rối nước tại làng Đào Thục khi biểu diễn vừa có thể chuyển động tịnh-tiến, đi chéo hoặc cử động được cả hai tay giúp người nghệ nhân có thể linh động, nhịp nhàng trong lúc biểu diễn. Đó đã là cái đặc sắc hiếm có. Nhưng với ông Phi, phải làm ra được những con rối cử động nhiều hơn, nhất là có thể cử động khuôn miệng mới có thể làm “sống dậy” di sản văn hóa phi vật thể.

Giấc mơ xa hơn của ông Phi là tạo ra những chú rối có... khuôn miệng biết cười...

“Tôi luôn muốn chuyển đổi, biến hóa để con rối có nhiều động tác hơn, hấp dẫn hơn. Phường múa rối không thể cứ diễn mãi vở cổ, phải có tích trò mới, con rối cũng phải hấp dẫn hơn để thu hút giới trẻ. Múa rối Đào Thục phải chuyển mình, hấp dẫn hơn. Mình phải đặt mục tiêu, ngày mai phải tốt hơn ngày hôm nay”, ông Phi khẳng định.

Với những nỗ lực đầy tâm huyết ấy, Tết này, rối làng Đào Thục sẽ lại mang tiếng cười tới cho đông đảo công chúng.

BÌNH NGUYÊN