Tư duy quản lý mới và các tổ hợp báo chí thích ứng thời đại số

Ở các bài viết trước trong tuyến bài “Cơ chế nào để báo chí Việt Nam (VN) vươn tầm?” đăng trên báo Pháp Luật TP.HCM, các chuyên gia đều cho rằng việc tái cấu trúc hệ thống báo chí ở VN theo hướng “tinh gọn” là rất cần thiết nhưng việc lập các mô hình báo chí cần chú ý các cơ chế xứng tầm để báo chí phải “mạnh” hay thích ứng được với áp lực cạnh tranh thời đại số hóa.

Để đảm bảo báo chí VN giữ vững đà phát triển tiên tiến, nhất là các nền báo chí địa phương có thương hiệu ở các đô thị lớn như Hà Nội, TP.HCM, theo TS Nguyễn Thị Ngọc Huyền, chuyên ngành kinh tế học truyền thông (ĐH Kansas State, Mỹ), việc tinh giản, tái cấu trúc, xác lập các tổ hợp hoặc tập đoàn báo chí cần được triển khai từng bước, dựa vào dữ liệu thực tế để phân tích hiệu quả hoạt động của từng cơ quan báo chí, tránh việc áp dụng các mệnh lệnh hành chính thiếu cơ sở thực tiễn để lại những hệ lụy đáng tiếc.

Tổng Bí thư Tô Lâm, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính, Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn cùng các đồng chí lãnh đạo tham quan gian trưng bày của Cổng TTĐT Chính phủ tại Hội Báo toàn quốc 2025. Ảnh: VGP

Cần tư duy mới để tái cấu trúc, sắp xếp báo chí

. Phóng viên: Dự thảo Luật Báo chí sửa đổi có đề cập đến các mô hình tổ hợp báo chí, trong khi một số lãnh đạo cơ quan báo chí, giới chuyên gia cũng đang thảo luận về mô hình tập đoàn báo chí - truyền thông. Bà nghĩ gì khi VN đang hướng tới việc xây dựng các đơn vị báo chí này?

+ TS Nguyễn Thị Ngọc Huyền: Mô hình tổ hợp báo chí thực tế đã manh nha xuất hiện ở VN từ cuối thế kỷ 20 dù chưa được mô tả trong Luật Báo chí. Một số cơ quan báo chí, đặc biệt có trụ sở ở Hà Nội, TP.HCM đã phát triển mạnh mẽ theo hướng đa phương tiện, đa nền tảng, tích hợp nhiều dịch vụ truyền thông, nhiều cơ quan báo chí và đơn vị trực thuộc. Nếu Luật Báo chí VN đưa các nội dung này vào sớm hơn thì việc xây dựng và hoàn chỉnh cơ chế quản lý các tổ hợp này có thể đã xong.

TS Nguyễn Thị Ngọc Huyền. Ảnh: ELEAZAR “EL” YISRAEL

Hiện nay, khi các cơ quan báo chí truyền thống phải cạnh tranh khốc liệt với các nền tảng số trên thị trường quảng cáo, việc chính thức lập ra các tổ hợp hoặc các tập đoàn báo chí mang ý nghĩa sinh tồn nhiều hơn là tăng thêm sức mạnh cạnh tranh. Trong kinh tế học, đạt được hiệu suất quy mô và hiệu suất phạm vi chưa bao giờ dễ thực hiện, đặc biệt khi báo truyền thống đã qua thời kỳ hoàng kim.

Tôi quan sát các diễn đàn báo chí ở VN, có thể thấy doanh thu quảng cáo của các cơ quan báo chí đang sụt giảm mạnh. Nhiều cơ quan báo chí phải khai thác thêm các dịch vụ khác như hoạt động sau mặt báo (cho thuê văn phòng, tổ chức sự kiện) thay vì chỉ khai thác dịch vụ báo chí, thông tin như trước đây. Người đọc - nghe - xem cũng chuyển sự chú ý sang mạng xã hội khiến các loại hình báo chí, kể cả báo điện tử, ngày càng khó giữ chân công chúng và túi tiền của nhà quảng cáo.

Vì vậy, khi xây dựng tổ hợp hay tập đoàn báo chí, phải nghĩ đến các cơ chế tổ chức, quản lý một mặt ít cồng kềnh nhất, một mặt vẫn cung cấp đầy đủ thông tin có chất lượng (chính xác, đa dạng, có chiều sâu) cho công chúng. Điều này đòi hỏi không chỉ xây dựng Luật Báo chí (sửa đổi) tới đây phải sát thực tiễn, tránh sa đà vào việc phân định cứng nhắc các loại hình báo chí mà quên làm rõ các quy định về chất lượng của thông tin, thu hẹp các vùng hạn chế, mở đường cho cạnh tranh thông tin.

. Trong bối cảnh cả nước đang tiến hành sáp nhập các tỉnh, TP và sẽ đi vào hoạt động từ ngày 1-7, theo bà, cần lưu ý những vấn đề gì?

+ Việc sáp nhập các cơ quan báo chí thành một tổ hợp mạnh duy nhất ở từng tỉnh, TP là một chủ trương khả thi. Tuy nhiên, nhà quản lý cần chuẩn bị các biện pháp hỗ trợ về tài chính, cả gián tiếp và trực tiếp, nhất là trong giai đoạn đầu, khi tổ hợp mới thí điểm có thể bộc lộ những bất cập trước sức cạnh tranh của các nền tảng mạng xã hội trực thuộc các công ty công nghệ lớn xuyên biên giới.

Tôi lấy ví dụ tại Trung Quốc, nghiên cứu của hai tác giả Haiyang Wang và Colin Sparks đã cảnh báo về tác động của số hóa đến các tổ hợp báo chí tại nước này vào năm 2019. Nếu mục tiêu là giúp các tờ báo nhỏ lẻ lớn mạnh hơn để cạnh tranh với các nền tảng công nghệ số thì sáp nhập vào thời điểm hiện nay chưa chắc đã là giải pháp khả thi. Sự thành công chỉ có thể đến từ việc tinh giản bộ máy, linh hoạt trong vận hành và đặc biệt là sự nhạy bén trong tìm kiếm nguồn thu mới. Ngoài ra, các yếu tố ảnh hưởng đến thị trường quảng cáo, như tình hình kinh tế từng địa phương, cũng rất quan trọng.

Dù tính chất hoạt động khác VN nhưng nhìn kinh nghiệm từ hệ thống báo chí ở Mỹ cũng cho chúng ta một số gợi ý. Nếu năm 1994, GS Robert Picard, chuyên gia hàng đầu về kinh tế truyền thông, có thể khảo sát đến 17 tập đoàn báo in niêm yết trên sàn chứng khoán thì đến năm 2023, tôi chỉ còn quan sát thấy khoảng sáu. Có rất nhiều tập đoàn đã phá sản, bị sáp nhập hoặc bị mua lại rồi cho giải thể. Không chỉ số lượng tập đoàn sụt giảm, mà giá cổ phiếu, doanh thu cũng đi xuống, nguyên nhân là áp lực cạnh tranh lớn và sự cồng kềnh trong khâu tổ chức, vận hành.

Phóng viên tác nghiệp tại Trung tâm báo chí TP.HCM. Ảnh: HOÀNG GIANG

Ở VN, tôi nghĩ cần linh hoạt nhận diện đặc điểm báo chí của từng địa phương và hiệu quả hoạt động của từng cơ quan nhỏ lẻ để có chiến lược sáp nhập hiệu quả. Điểm chung của các mô hình ở VN là dù cơ quan báo chí ở hình thái nào thì cũng nhất quán do Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản lý. Vấn đề còn lại mà tôi đặc biệt muốn nhấn mạnh đó là việc tái cấu trúc, tổ chức, quản lý phải dựa trên tư duy mới mẻ, hiện đại - triệt để căn cứ trên dữ liệu về hiệu quả hoạt động, kinh doanh của các cơ quan báo chí, từ đó đưa ra các biện pháp kinh tế hiệu quả tối ưu.

Triển khai sắp xếp báo chí địa phương ra sao?

. Thực tế hiện nay, việc quy hoạch báo chí ở đa số địa phương đã diễn ra thuận lợi nhưng một số đô thị lớn như Hà Nội, TP.HCM thì xuất hiện băn khoăn: Đây là những địa phương có những tờ báo lâu năm, uy tín, có sức ảnh hưởng rộng. Đảng, Nhà nước chủ trương sắp xếp lại để báo chí ở đây “đã mạnh thì càng mạnh hơn”. Bà có gợi ý những giải pháp nào?

+ Hiện nay, các tập đoàn xuất bản báo và tạp chí lớn ở châu Âu và Mỹ thường sáp nhập theo hai hướng. Thứ nhất, sáp nhập hàng dọc với các công ty ở trên chuỗi cung ứng, đặc biệt là các công ty phân tích dữ liệu, dịch vụ tiếp thị số nhằm tận dụng thế mạnh công nghệ để tiếp cận thị trường quảng cáo và/hoặc tích hợp với các công ty tài chính để tăng tiềm lực tài chính. Thứ hai, sáp nhập hàng ngang với các công ty xuất bản sách báo, tạp chí, in ấn để tối ưu hóa chi phí vận hành. Cả hai hướng đi này đều nhằm ứng phó với sức ép cạnh tranh về quảng cáo đến từ các nền tảng số đang ngày một lớn mạnh hơn về khâu phân phối thông tin.

Các sản phẩm báo chí của Hội nhà báo TP.HCM tại Hội báo toàn quốc 2025

Riêng ở các tỉnh có quy mô nhỏ, mô hình sáp nhập hàng dọc, đưa nhiều cơ quan có loại hình báo chí khác nhau về cùng một chủ quản, có thể được thực hiện ngay như nhiều tỉnh đã thực hiện nhưng cần chờ các báo cáo đánh giá về hiệu quả.

Với các đô thị lớn như Hà Nội, TP.HCM, việc tổ chức sáp nhập hay lập các mô hình cần đầu tư phân tích dữ liệu thực tế, tùy theo năng lực, nhiệm vụ, tình hình cụ thể của từng cơ quan báo chí và điều kiện, định hướng phát triển của từng địa phương.

Một phương án khả thi cho những đô thị này là chỉ chuyển đổi cơ quan chủ quản, thành lập một ban giám đốc chung cho toàn bộ tổ hợp do lãnh đạo cơ quan chủ quản bổ nhiệm, sau đó đánh giá hiệu quả hoạt động thường niên của từng tờ báo thành viên, như hiệu quả thực hiện nhiệm vụ chính trị - xã hội, doanh thu. Từ đó, cơ quan chủ quản có thể xác định nơi nào cần tiếp tục đầu tư phát triển, nơi nào cần khuyến khích thay đổi chiến lược. Chỉ khi cả hiệu quả chính trị - xã hội và doanh thu của thành viên nào quá thấp trong nhiều năm liền, mới tính đến phương án sáp nhập hoặc giải thể. Cách làm này vừa tạo cơ hội để các cơ quan tự chứng minh năng lực, đồng thời vừa tạo cơ sở xác đáng cho các quyết định tinh giản về sau.

Cần cơ chế hỗ trợ tài chính cho báo chí

. Một mặt bà cho rằng cần hỗ trợ trực tiếp hoặc gián tiếp tài chính cho tổ hợp báo chí, mặt khác cho rằng các cơ quan báo chí phải hoạt động kinh tế hiệu quả. Liệu hai vấn đề này có mâu thuẫn nhau?

+ Hoàn toàn không mâu thuẫn. Các tổ hợp báo chí luôn hướng đến mục tiêu đa dạng hóa doanh thu, kể cả các đài truyền hình dịch vụ công nổi tiếng ở Mỹ, Anh, Úc. Họ vừa có thể nhận tài trợ vừa có thể dựa vào doanh thu hoạt động.

Ông Nguyễn Trọng Nghĩa, Trưởng ban Tuyên giáo và Dân vận Trung ương tham quan tại gian trưng bày Báo Pháp Luật TP.HCM và các báo tại Hội báo toàn quốc 2025

Trước hết, trong một thời gian dài, chúng ta từng coi việc các tờ báo không thể tự lực về tài chính là điều bất thường nhưng thực ra điều đó lại là bình thường. Rất nhiều nước phương Tây vẫn duy trì chính sách tài trợ trực tiếp cho báo chí. Điều quan trọng là họ kiểm soát chặt chẽ để đảm bảo nguồn tài trợ được sử dụng đúng mục đích, đúng đối tượng và hiệu quả. Hay như tại Trung Quốc, một số tờ báo cũng được hỗ trợ tài chính, như là doanh thu từ việc thực hiện nhiệm vụ chính trị, qua đó bù đắp được sự thiếu hụt từ các nguồn quảng cáo. Hàn Quốc cũng có các quỹ tài trợ báo chí.

Từ góc nhìn kinh tế học, việc tài trợ cho hoạt động báo chí là để bù đắp những khiếm khuyết trên thị trường truyền thông (market failures), nơi tồn tại các lợi ích ngoại ứng về công nghệ truyền thông đối với toàn ngành báo và nhu cầu hàng hóa công, chính là các dạng thức thông tin cần thiết cho xã hội nhưng ít được các đơn vị tự chủ tài chính cung cấp vì khả năng mang lại lợi nhuận kém.

Mặt khác, khi nhận hỗ trợ từ Nhà nước, các cơ quan báo chí phải phát huy hiệu quả - cung cấp các dịch vụ truyền thông có sức lan tỏa, có tác động mạnh mẽ và tích cực đến xã hội, có những sản phẩm báo chí đa phương tiện ấn tượng. Ở đây, Nhà nước hỗ trợ để báo chí có bệ phóng cạnh tranh nhưng nếu dùng tiền không hiệu quả, cạnh tranh kém thì việc bị sáp nhập hay giải thể là tất yếu.

. Xin cảm ơn bà.•

LÊ THOA thực hiện