Từ bài học của ngân hàng ACB đến kết luận thanh tra thị trường vàng: Cơn mê vàng chưa dứt

Vàng: Cơ hội vàng hay lằn ranh rủi ro?

Vàng vốn là một trong một kênh đầu tư hấp dẫn tại Việt Nam, không chỉ với người dân mà còn với các ngân hàng và doanh nghiệp lớn. Với vai trò là tài sản an toàn, vàng mang lại cơ hội "thăng hoa" cho nhiều tổ chức tài chính và doanh nghiệp kinh doanh vàng như PNJ, SJC, DOJI hay các ngân hàng như ACB.... Tuy nhiên, thị trường vàng cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro, từ việc thiếu minh bạch trong quản lý đến các sai phạm pháp lý, khiến không ít tổ chức "liêu xiêu" khi dấn thân vào lĩnh vực này.

Gần đây, kết quả thanh tra từ Ngân hàng Nhà nước (NHNN) vào ngày 30/5/2025 đã phơi bày hàng loạt sai phạm nghiêm trọng của các "ông lớn" trong ngành vàng như SJC, PNJ và Bảo Tín Minh Châu. Những vi phạm này không chỉ liên quan đến hoạt động kinh doanh vàng mà còn chạm đến các vấn đề nghiêm trọng như phòng chống rửa tiền, kế toán, hóa đơn và thuế. Những phát hiện này một lần nữa làm dấy lên câu hỏi: Liệu vàng có thực sự là "cơ hội vàng" hay chỉ là "cạm bẫy" đối với các ngân hàng và doanh nghiệp?

Vàng mang lại cơ hội "thăng hoa" cho nhiều tổ chức tài chính và doanh nghiệp kinh doanh vàng như PNJ, SJC, DOJI hay các ngân hàng.

Theo kết luận thanh tra, Công ty TNHH MTV Vàng bạc đá quý Sài Gòn (SJC) – doanh nghiệp chiếm thị phần lớn trên thị trường vàng – đã vi phạm nghiêm trọng trong nhiều lĩnh vực. Cụ thể, giá mua và bán vàng tại SJC được quyết định bởi Tổng giám đốc mà không dựa trên quy trình nội bộ rõ ràng hay các chỉ tiêu cụ thể. Điều này dẫn đến rủi ro lớn trong việc định giá, ảnh hưởng không chỉ đến hoạt động của công ty mà còn đến toàn bộ thị trường vàng.

Ngoài ra, SJC còn vi phạm các quy định về phòng chống rửa tiền, bao gồm việc không báo cáo các giao dịch giá trị lớn, không thực hiện kiểm toán nội bộ và thiếu đào tạo về phòng chống rửa tiền. Các sai phạm về kế toán, như hạch toán sai dự phòng giảm giá hàng tồn kho hay lập hóa đơn không có mã cơ quan thuế, cũng khiến SJC đối mặt với nguy cơ bị xử lý nghiêm khắc, thậm chí chuyển hồ sơ sang cơ quan điều tra.

Công ty Cổ phần Vàng bạc đá quý Phú Nhuận (PNJ) – được mệnh danh là "nữ hoàng trang sức" – cũng không thoát khỏi lằn ranh vi phạm. Theo quyết định số 648/QD-XPHC ngày 2/10/2024, PNJ bị phạt 1,34 tỷ đồng vì hàng loạt lỗi liên quan đến kinh doanh vàng và phòng chống rửa tiền. Các vi phạm bao gồm ban hành quy định nội bộ không phù hợp, quy trình phân loại khách hàng theo rủi ro không chặt chẽ, không báo cáo giao dịch giá trị lớn và thiếu kiểm toán nội bộ về phòng chống rửa tiền. PNJ đã cam kết khắc phục, nhưng vụ việc này đã làm lung lay niềm tin vào một trong những doanh nghiệp hàng đầu ngành vàng.

Những sai phạm này không chỉ làm lộ ra lỗ hổng trong quản lý nội bộ của các doanh nghiệp vàng mà còn cho thấy sự thiếu minh bạch trong hoạt động của toàn ngành. Điều này đặt ra câu hỏi về tính bền vững của mô hình kinh doanh vàng hiện nay, đặc biệt khi thị trường liên tục biến động do yếu tố tâm lý và giá vàng thế giới tăng cao.

Thăng hoa và liêu xiêu vì vàng: Bài học từ quá khứ

Mặc dù tiềm ẩn rủi ro, thị trường vàng đã mang lại lợi nhuận lớn cho nhiều doanh nghiệp và ngân hàng. Với PNJ, năm 2024 với doanh thu thuần đạt 37.823 tỷ đồng và lợi nhuận sau thuế đạt 2.115 tỷ đồng. Kết quả này phần lớn đến từ nhu cầu vàng tăng mạnh trong bối cảnh giá vàng thế giới liên tục lập đỉnh mới, cùng với tâm lý tích trữ vàng của người dân Việt Nam.

Các ngân hàng cũng hưởng lợi từ vàng thông qua việc tham gia phân phối vàng miếng SJC. Từ tháng 6/2024, bốn ngân hàng quốc doanh (Agribank, Vietcombank, VietinBank, BIDV) và SJC đã trực tiếp bán vàng miếng, giúp thu hẹp chênh lệch giá vàng trong nước và thế giới xuống còn 10% vào ngày 7/6/2024, so với mức trung bình 24% trước đó. Những đợt đấu giá vàng của NHNN cũng bổ sung nguồn cung, mang lại cơ hội kinh doanh cho các tổ chức tài chính.

Tuy nhiên, sự thăng hoa này không bền vững nếu thiếu quản lý chặt chẽ. Chính phủ đã phải can thiệp mạnh mẽ, từ nghiên cứu sửa đổi Nghị định 24 để phá bỏ độc quyền sản xuất vàng miếng của SJC đến xây dựng sàn giao dịch vàng quốc gia nhằm tăng tính minh bạch.

Tuy mang đến lợi nhuận khủng nhưng lịch sử ngành vàng Việt Nam không thiếu những câu chuyện "bỏng tay" vì vàng. Một trong những vụ việc nổi bật nhất là scandal sàn vàng ACB liên quan đến bầu Kiên và Lý Xuân Hải, làm rúng động ngành ngân hàng vào đầu thập niên 2010.

Năm 2012, Nguyễn Đức Kiên (bầu Kiên), nguyên Phó Chủ tịch HĐQT Ngân hàng TMCP Á Châu (ACB), bị bắt vì các cáo buộc liên quan đến kinh doanh vàng trạng thái và kinh doanh trạng thái giá vàng. Công ty Thiên Nam do bầu Kiên làm chủ đã ký hợp đồng ủy thác đầu tư kinh doanh vàng tài khoản với ACB, dù không được cấp phép. Lý Xuân Hải, nguyên Tổng giám đốc ACB, thừa nhận rằng kinh doanh vàng trạng thái và kinh doanh trạng thái giá vàng thực chất không khác nhau, nhưng tại thời điểm đó, các quy định pháp lý về sản phẩm tài chính phái sinh còn lỏng lẻo.

Vụ việc này phơi bày lỗ hổng trong quản lý vàng tài khoản, khiến NHNN phải siết chặt quy định và cấm các ngân hàng thương mại tham gia kinh doanh vàng tài khoản từ năm 2013. Hậu quả là ACB chịu thiệt hại nặng nề về uy tín và tài chính, trong khi bầu Kiên và Lý Xuân Hải đối mặt với các bản án nghiêm khắc.

Vụ án ACB là lời cảnh báo về sự nguy hiểm của việc thiếu minh bạch và quản lý lỏng lẻo trong kinh doanh vàng. Các sai phạm gần đây của SJC và PNJ cho thấy bài học này vẫn chưa được rút ra triệt để. Việc thiếu quy trình nội bộ rõ ràng, không tuân thủ quy định về phòng chống rửa tiền và kế toán không chỉ gây thiệt hại cho doanh nghiệp mà còn làm xáo trộn thị trường vàng, đẩy giá vàng trong nước cao hơn thế giới tới 18 triệu đồng/lượng vào năm 2025.

Để giải quyết tình trạng "bỏng tay vì vàng", Chính phủ và NHNN đang đẩy mạnh các biện pháp cải cách. Sửa đổi Nghị định 24 để cho phép các doanh nghiệp tư nhân sản xuất vàng miếng, xây dựng cơ sở dữ liệu vàng quốc gia và sàn giao dịch vàng là những bước đi quan trọng nhằm tăng cung và giảm đầu cơ. Tuy nhiên, các rủi ro ngắn hạn như chậm trễ trong cải cách hay biến động địa chính trị toàn cầu vẫn có thể làm giá vàng trong nước tăng vọt.

Ngoài ra, NHNN cần tăng cường giám sát và xử lý nghiêm các vi phạm, như trường hợp sáu cá nhân tại SJC bị truy tố vì tham nhũng và lạm quyền trong hoạt động ổn định giá vàng. Việc phối hợp với các bộ ngành để chống buôn lậu vàng và thao túng thị trường cũng là ưu tiên hàng đầu.

A.Vũ