Truy xuất nguồn gốc: lá chắn sống còn giữa ma trận hàng giả, hàng nhái

Tranh minh họa: AI

Gian lận thương mại, cơn sóng ngầm đáng báo động

Chỉ trong hai tuần cao điểm của chiến dịch kiểm tra gần đây, lực lượng chức năng do Ban chỉ đạo 389 phát động đã phát hiện hơn 450 vụ buôn bán, gian lận thương mại, hàng giả và trốn thuế, với giá trị vi phạm lên tới hơn 40 tỷ đồng. Những con số này đang phản ánh một thực tế nhức nhối: hàng giả không chỉ là vấn đề cá biệt mà đã trở thành một “ngành công nghiệp ngầm” có tổ chức và ngày càng tinh vi, len lỏi từ chợ truyền thống đến các sàn thương mại điện tử.

Không chỉ sao chép mẫu mã sản phẩm, giờ đây, các đối tượng làm giả còn xâm nhập sâu hơn vào dữ liệu, làm giả mã vạch, mã QR, thậm chí giả mạo cả thông tin truy xuất nguồn gốc. Những biện pháp chống hàng giả truyền thống như tem nhãn, mã vạch đơn thuần dần trở nên bất lực trước các chiêu trò “cao tay” của hàng giả thế hệ mới. Nghiêm trọng hơn, các doanh nghiệp (DN) chân chính bị tổn hại nghiêm trọng về uy tín, doanh thu, thậm chí mất cả thị trường xuất khẩu. Trong bối cảnh Việt Nam đã và đang là thành viên tích cực của nhiều hiệp định thương mại tự do thế hệ mới (FTA), việc không kiểm soát tốt truy xuất nguồn gốc sẽ trở thành “điểm mù” cản trở tiến trình hội nhập.

Theo Cục trưởng Cục Quản lý thị trường (Bộ Công Thương) Trần Hữu Linh, chỉ tính riêng quý I/2025, lực lượng chức năng cả nước đã phát hiện hơn 30.650 vụ vi phạm thương mại và hàng giả, thu nộp ngân sách hơn 4.600 tỷ đồng, khởi tố hơn 1.300 vụ án liên quan đến hơn 2.000 đối tượng. Những con số này cho thấy mức độ “phổ cập” của gian lận thương mại, đặc biệt lợi dụng sơ hở trong quản lý xuất xứ, nhãn mác và hệ thống truy xuất lỏng lẻo.

Trước tình hình đó, truy xuất nguồn gốc đang được xem là một trong những “lưới chắn” hiệu quả nhất để ngăn chặn hàng giả xâm nhập vào chuỗi cung ứng. Không chỉ là công cụ kỹ thuật, đây là yêu cầu bắt buộc để đảm bảo an toàn sản phẩm, nâng cao trách nhiệm của DN, và là điều kiện tiên quyết để hàng hóa có thể vượt qua hàng rào kỹ thuật của các thị trường khó tính như Mỹ, EU, Nhật Bản...

Bộ ba công nghệ giúp doanh nghiệp bứt phá

Theo Chủ tịch AseanHub, chuyên gia về đổi mới sáng tạo quốc gia, TS Trịnh Bá Dương, để xây dựng hệ thống truy xuất nguồn gốc hiện đại, DN nên kết hợp bộ ba công nghệ: RFID, Blockchain và AI. RFID (Radio Frequency Identification) giúp theo dõi hàng hóa theo thời gian thực trong quá trình vận chuyển, lưu kho. Blockchain đảm bảo mọi thông tin được lưu trữ minh bạch, không thể sửa đổi, chống làm giả. AI hỗ trợ phân tích dữ liệu, cảnh báo sớm những bất thường và tối ưu hóa chuỗi cung ứng. Sự kết hợp này sẽ tạo nên một hệ sinh thái truy xuất thông minh, tự động hóa và đủ mạnh để chống lại các thủ đoạn làm giả hiện đại.

Đáp ứng yêu cầu cấp bách từ thực tiễn, các cơ quan chức năng cũng đang nhanh chóng hoàn thiện hành lang pháp lý. Bộ Công Thương gần đây đã yêu cầu siết chặt quản lý thương mại điện tử, kiểm tra chéo thông tin xuất xứ hàng hóa, đồng thời, xử lý nghiêm các trường hợp vi phạm về chất lượng và truy xuất. Cổng thông tin truy xuất nguồn gốc quốc gia, được đưa vào vận hành từ cuối năm 2024, đang từng bước liên kết dữ liệu từ các cơ quan quản lý chuyên ngành, giúp tạo ra một hệ thống đồng bộ, chống chồng chéo.

Dù tiềm năng lớn, song việc triển khai truy xuất nguồn gốc tại Việt Nam vẫn còn nhiều rào cản. Theo các chuyên gia, một bộ phận không nhỏ DN, đặc biệt là nhóm vừa và nhỏ còn e dè trong việc đầu tư hệ thống do lo ngại chi phí, thiếu nhân sự công nghệ, sợ lộ bí mật sản xuất... Đặc biệt, công tác kiểm tra, giám sát hiệu quả hệ thống truy xuất vẫn chưa được triển khai một cách định kỳ và bài bản.

Để tháo gỡ các nút thắt này, các chuyên gia đề xuất loạt giải pháp mang tính dài hạn: Hỗ trợ tài chính thông qua các quỹ khởi nghiệp, quỹ WTO hoặc ưu đãi tín dụng để DN đầu tư hệ thống truy xuất. Thiết lập các “phòng thử nghiệm truy xuất” tại các vùng sản xuất trọng điểm để DN trải nghiệm, kiểm tra hiệu quả trước khi triển khai toàn diện. Tổ chức đánh giá, thanh tra định kỳ, đồng thời hoàn thiện bộ dữ liệu chuẩn cho từng ngành hàng, sản phẩm cụ thể. Khuyến khích xây dựng chuỗi truy xuất theo vùng, tạo ra liên minh chia sẻ dữ liệu, cùng giám sát và phát triển bền vững.

Hà Triệu Ngọc Quỳnh