Truy xuất nguồn gốc: 'Giấy thông hành' cho hàng Việt ra thế giới

Sức ép từ thị trường quốc tế

Khi các thị trường xuất khẩu chủ lực như Liên minh châu Âu (EU), Mỹ, Nhật Bản, Hàn Quốc, Úc,… đồng loạt siết chặt các quy định về xuất xứ và tính minh bạch của sản phẩm, truy xuất nguồn gốc đang trở thành "vũ khí mềm" giúp hàng hóa Việt tồn tại và cạnh tranh.

Trong nhiều năm qua, làn sóng điều tra chống bán phá giá, chống trợ cấp và gian lận xuất xứ diễn ra dồn dập từ các nước nhập khẩu, đặc biệt tại Mỹ và EU. Đây không chỉ là thách thức pháp lý, mà còn là lời cảnh báo rõ ràng về sự cần thiết phải minh bạch chuỗi cung ứng.

Từ năm 2024, EU chính thức áp dụng luật chống phá rừng (EUDR), một trong những hàng rào kỹ thuật khắt khe bậc nhất thế giới hiện nay. Theo đó, tất cả sản phẩm như gỗ, cao su, cà phê, ca cao, dầu cọ… nhập khẩu vào EU phải được chứng minh là không có liên quan đến nạn phá rừng và phải có hệ thống truy xuất nguồn gốc rõ ràng, đầy đủ, từ khâu khai thác nguyên liệu đến sản phẩm hoàn thiện.

Các thị trường xuất lớn của hàng hóa Việt Nam đang yêu cầu ngày càng cao trong việc truy xuất nguồn gốc. Ảnh Vinamilk

Mỹ cũng đã áp dụng luật lacey, yêu cầu tất cả sản phẩm gỗ nhập khẩu phải có nguồn gốc hợp pháp. Tương tự, Úc ban hành luật gỗ sạch, Nhật Bản và Hàn Quốc cũng đưa ra các tiêu chuẩn tương đồng thông qua các chương trình chứng nhận bền vững như FSC, PEFC (là những chứng chỉ chứng minh tính hợp pháp của gỗ nhập khẩu)

“Không có truy xuất nguồn gốc, sản phẩm gỗ Việt không thể thông quan, đồng nghĩa với việc đánh mất thị trường xuất khẩu đầy tiềm năng”, ông Nguyễn Liêm, Giám đốc Công ty CP Lâm Việt, một trong những doanh nghiệp xuất khẩu gỗ hàng đầu cho biết.

Trước đây, các yêu cầu truy xuất thường chỉ áp dụng với thực phẩm, dược phẩm, gỗ hay thủy sản. Tuy nhiên, hiện nay quy định này đã bao phủ hầu hết chuỗi cung ứng toàn cầu, từ hàng dệt may, nông sản, đồ gia dụng đến linh kiện điện tử.

Truy xuất không chỉ là việc “ghi chú” thông tin sản phẩm, mà là hệ thống theo dõi, lưu trữ và chứng minh toàn bộ vòng đời của sản phẩm, từ nguyên liệu đầu vào – quy trình sản xuất – vận chuyển – đến tay người tiêu dùng.

Đơn cử, để một chiếc bàn gỗ có thể xuất khẩu vào châu Âu, doanh nghiệp phải cung cấp đầy đủ hồ sơ như: tọa độ khai thác rừng trồng, giấy phép khai thác, hành trình vận chuyển, quy trình chế biến, hồ sơ lưu kho, chứng nhận hợp pháp FSC… Tất cả các dữ liệu này phải có thể truy ngược theo thời gian thực nếu cơ quan chức năng yêu cầu kiểm tra.

Không dừng lại ở khía cạnh chất lượng, truy xuất nguồn gốc còn là lá chắn giúp bảo vệ uy tín quốc gia.

Khi căng thẳng thương mại Mỹ – Trung leo thang, Việt Nam cũng cần kiểm soát nghiêm ngặt nguy cơ bị doanh nghiệp nước ngoài tìm cách “mượn” nhãn mác Việt để lẩn tránh thuế, nếu không có thể bị trừng phạt bổ sung, ảnh hưởng đến toàn bộ ngành hàng.

PGS.TS Nguyễn Hữu Huân, giảng viên Trường Đại học kinh tế TP.HCM nhấn mạnh: “Truy xuất nguồn gốc ngày nay không đơn thuần để chứng minh chất lượng, mà còn là công cụ pháp lý để kiểm soát xuất xứ hợp pháp, đặc biệt trong bối cảnh thương mại toàn cầu nhiều biến động”.

Gắn chặt với công nghệ để làm chủ truy xuất

Câu hỏi đặt ra là làm cách nào để các nhà sản xuất, xuất khẩu của Việt Nam có thể “làm chủ” việc truy xuất nguồn gốc sản phẩm? Trong kỷ nguyên số, việc truy xuất nguồn gốc không thể dựa vào phương pháp thủ công hay những bảng tính Excel rời rạc vốn chỉ phù hợp với quy mô nhỏ và điều kiện lỏng lẻo.

Công nghệ số chính là nền tảng giúp doanh nghiệp Việt làm chủ hệ thống truy xuất, đồng thời gia tăng giá trị và uy tín sản phẩm.

Hiện nay, việc ứng dụng mã QR, cảm biến IoT, công nghệ vệ tinh (GIS), blockchain, AI, cùng hệ thống ERP trên nền tảng đám mây (Cloud ERP)… đang dần trở thành xu thế bắt buộc, nhất là khi thị trường yêu cầu thông tin xác thực, kết nối, cập nhật theo thời gian thực.

Tại Việt Nam, một số doanh nghiệp tiên phong đã thành công nhờ đầu tư mạnh mẽ vào hệ thống truy xuất số hóa.

Đơn cử, Lâm Việt đã áp dụng hệ thống định vị và dữ liệu số để đáp ứng nghiêm ngặt quy định truy xuất gỗ của EU. Phúc Sinh Group, doanh nghiệp xuất khẩu cà phê, hồ tiêu, đã xây dựng hệ thống mã vùng trồng, tích hợp QR code trên từng bao bì giúp khách hàng kiểm tra toàn bộ hành trình sản phẩm.

Hay như Công ty CP Sữa Việt Nam (Vinamilk) phát triển hệ thống truy xuất đến từng lít sữa, cho phép người tiêu dùng quét mã tra cứu hành trình sản phẩm, từ trang trại nuôi bò đến dây chuyền đóng gói.

Những doanh nghiệp này đều sử dụng ERP (Enterprise Resource Planning), là hệ thống hoạch định nguồn lực doanh nghiệp để tích hợp toàn bộ dữ liệu từ sản xuất, mua hàng, tồn kho, tài chính, vùng nguyên liệu… vào một nền tảng thống nhất. Điều này giúp tối ưu vận hành, đồng thời tạo ra hồ sơ kỹ thuật số toàn diện cho từng lô hàng, điều mà các công cụ rời rạc không thể thực hiện hiệu quả.

Ngoài giá trị về xuất khẩu, việc có hệ thống truy xuất mạnh mẽ còn giúp doanh nghiệp thu hút đầu tư quốc tế, khi các tiêu chuẩn đánh giá ESG (môi trường – xã hội – quản trị) ngày càng trở thành tiêu chí then chốt trong các quyết định rót vốn.

Một chuỗi cung ứng minh bạch, có thể truy vết theo thời gian thực, không chỉ là điểm cộng về đạo đức doanh nghiệp, mà còn là lợi thế cạnh tranh dài hạn.

Truy xuất nguồn gốc không còn là yếu tố tự nguyện, mà đã trở thành “tấm hộ chiếu” bắt buộc để hàng hóa Việt Nam có thể đặt chân vào các thị trường quốc tế. Khi các quy định về xuất xứ, môi trường, và minh bạch thương mại ngày càng khắt khe, doanh nghiệp Việt chỉ có thể vươn ra thế giới nếu đủ năng lực đáp ứng chuẩn mực mới, trong đó công nghệ và hệ thống dữ liệu chính là yếu tố quyết định.

Sự đầu tư nghiêm túc vào truy xuất nguồn gốc hôm nay chính là nền tảng để hàng hóa Việt trụ vững và nâng cao vị thế trong chuỗi giá trị toàn cầu ngày mai.

Quỳnh Anh