Toàn cảnh Nobel 2025: Thấy gì từ đỉnh cao tri thức nhân loại

Nobel Kinh tế: Sự sáng tạo hủy diệt

Viện Hàn lâm Khoa học Hoàng gia Thụy Điển đã công bố Giải Nobel Kinh tế năm 2025 thuộc về Giáo sư Joel Mokyr (Đại học Northwestern, Mỹ), Giáo sư Philippe Aghion (Trường Kinh tế và Khoa học Chính trị London, Anh; Collège de France và INSEAD, Pháp) và Giáo sư Peter Howitt (Đại học Brown, Mỹ).

Theo Viện Hàn lâm Khoa học Hoàng gia Thụy Điển, công trình của ba nhà khoa học đã làm sáng tỏ cách thức các tiến bộ công nghệ thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bền vững, đồng thời đặt nền tảng lý thuyết cho "sự hủy diệt mang tính sáng tạo" – cơ chế then chốt giúp nền kinh tế toàn cầu liên tục đổi mới và phát triển.

Trong hai thế kỷ qua, thế giới lần đầu chứng kiến sự tăng trưởng kinh tế bền vững, giúp rất nhiều người thoát nghèo và cải thiện đáng kể mức sống. Tuy nhiên, sự trì trệ vẫn luôn hiện hữu trong lịch sử phát triển của con người và dù những khám phá quan trọng đã phần nào giúp cải thiện điều kiện sống cũng như mang lại thu nhập cao hơn nhưng tăng trưởng cuối cùng vẫn chỉ đi ngang.

Giáo sư Joel Mokyr (sinh năm 1946 tại Leiden, Hà Lan) đã sử dụng tư liệu lịch sử để lý giải vì sao tăng trưởng bền vững trở thành chuẩn mực mới. Ông chứng minh rằng nếu đổi mới liên tục diễn ra, chúng ta không chỉ cần biết đổi mới nào mang lại hiệu quả mà còn phải hiểu rõ cơ chế của nó thông qua những giải thích khoa học phù hợp. Trước cuộc cách mạng công nghiệp thường không có những giải thích khoa học này khiến việc tạo ra tăng trưởng dựa trên những phát minh và phát kiến mới gặp nhiều khó khăn.

Ngoài ra, Giáo sư Joel Mokyr cũng nhấn mạnh đến tầm quan trọng của sự cởi mở trong xã hội trước những ý tưởng mới và việc tiếp nhận những thay đổi có thể xảy ra.

Trong khi đó, hai Giáo sư Philippe Aghion (sinh năm 1956, Pháp) và Peter Howitt (sinh năm 1946, Canada) đã phát triển mô hình toán học mô tả "sự hủy diệt sáng tạo. Theo đó, mỗi đổi mới đều tạo ra sản phẩm, công nghệ và doanh nghiệp mới, đồng thời loại bỏ những gì đã lỗi thời. Đây là quá trình vừa sáng tạo vừa phá hủy, là nguồn gốc của năng suất và tăng trưởng dài hạn, nhưng cũng đòi hỏi quản lý khéo léo để tránh bị các nhóm lợi ích cản trở.

Chủ tịch Ủy ban Giải thưởng Khoa học Kinh tế, ông John Hassler nhấn mạnh: "Công trình của các nhà khoa học được vinh danh năm nay cho thấy, không thể xem nhẹ vai trò của tăng trưởng kinh tế. Chúng ta cần duy trì những cơ chế nền tảng cho sự hủy diệt mang tính sáng tạo, nếu không, nền kinh tế sẽ rơi vào tình trạng trì trệ".

Nhóm ba nhà khoa học nhận huy chương vàng, bằng khen và 11 triệu kronor Thụy Điển (tương đương khoảng 1,2 triệu euro). Một nửa giải thưởng được trao cho Giáo sư Joel Mokyr vì đã "xác định các điều kiện tiên quyết cho tăng trưởng bền vững thông qua tiến bộ công nghệ", nửa còn lại chia cho hai Giáo sư Philippe Aghion và Peter Howitt vì đã "đưa ra lý thuyết tăng trưởng bền vững thông qua sự hủy diệt sáng tạo".

Nobel Hóa học: Khung cơ kim

Giải Nobel Hóa học được trao cho 3 nhà khoa học với công trình nghiên cứu tiên phong trong việc khám phá và phát triển các vật liệu Metal–organic frameworks (Khung kim loại-hữu cơ hay khung cơ kim). Gồm: Susumu Kitagawa, Đại học Kyoto, Nhật Bản; Richard Robson, Đại học Melbourne, Aus-tralia và Omar M.Yaghi, Đại học Californa, Berkeley, Hoa Kỳ.

Khung cơ kim, hay còn gọi là khung kim loại-hữu cơ (MOF) bao gồm hai thành phần chính: ion kim loại hoặc cụm các ion kim loại và phân tử hữu cơ được gọi là chất liên kết. Vì lý do này, vật liệu thường được gọi là vật liệu vô cơ-hữu cơ lai. Các ion kim loại tạo thành các nút liên kết các nhánh của các liên kết với nhau để tạo thành một cấu trúc lặp lại. Do có cấu trúc rỗng nên MOFs có diện tích bề mặt riêng cực kỳ lớn.

Khung cơ kim được ứng dụng trong nhiều lĩnh vực khác nhau, chẳng hạn như lưu trữ và phân tách khí, tách và lọc chất lỏng, lưu trữ năng lượng điện hóa, xúc tác và cảm biến.

Ngoài các ứng dụng trực tiếp, MOFs còn được sử dụng làm tiền chất để chế tạo các vật liệu chức năng vô cơ với khả năng thiết kế đặc biệt, chẳng hạn như cacbon, các hợp chất gốc kim loại và vật liệu tổng hợp của chúng.

Vật liệu MOF (metal-organic framework) loại vật liệu xốp có cấu trúc tùy chỉnh, có khả năng hấp thụ và khử độc tố, làm chất xúc tác, thậm chí hút nước từ không khí sa mạc. Công trình này đã mở ra hướng ứng dụng thương mại rộng rãi, từ môi trường đến năng lượng, và được xem là tiêu biểu cho triết lý "hóa học phục vụ hành tinh".

Nobel văn chương: "Dòng dung nham đen" của văn chương Hungary

Trong cuộc gọi phỏng vấn ngắn ngay sau khi được xướng tên, nhà văn László Krasznahorkai – tân chủ nhân Giải Nobel Văn học 2025 chia sẻ niềm hạnh phúc bất ngờ khi được vinh danh. Ông cho biết, "nỗi cay đắng" chính là một trong những động lực sáng tạo quan trọng nhất của mình, đồng thời nhấn mạnh vai trò không thể thiếu của trí tưởng tượng trong hành trình sáng tác.

Viện Hàn lâm Thụy Điển trao giải cho tiểu thuyết gia người Hungary này vì toàn bộ sự nghiệp văn chương đầy sức lôi cuốn và mang tầm nhìn sâu sắc, khẳng định giá trị của nghệ thuật giữa những hỗn loạn tận thế.

Trong tuyên bố chính thức, Viện Hàn lâm Thụy Điển đánh giá Krasznahorkai là một cây bút sử thi vĩ đại của Trung Âu, tiếp nối truyền thống từ những tác giả như Kafka đến Thomas Bernhard, với đặc trưng là lối viết theo chủ nghĩa phi lý, mang tính châm biếm đầy kỳ quái. Văn chương của ông vừa chiêm nghiệm, tinh tế, vừa đậm chất phương Đông với chiều sâu nội tâm hiếm thấy.

Sinh năm 1954 tại thị trấn nhỏ Gyula (miền Đông Nam Hungary, gần biên giới Romania), Kraszna-horkai đã biến vùng quê hẻo lánh ấy thành bối cảnh cho "Sátántangó", cuốn tiểu thuyết đầu tay được xem là kiệt tác của ông.

Theo CNN, tiểu thuyết của Krasznahorkai thường lấy bối cảnh những ngôi làng lạnh lẽo ở Trung Âu, nơi con người vật lộn với niềm tin và ý nghĩa cuộc sống. Nhà phê bình James Wood từng nhận xét: "Sách của Krasznahorkai được chuyền tay nhau như một loại tiền tệ hiếm" bởi sức mê hoặc khó lý giải của chúng.

Krasznahorkai được xem là nhà văn Hungary đương đại quan trọng nhất, với khoảng 7 tiểu thuyết dài cùng nhiều truyện ngắn, tiểu luận và kịch bản phim.

Năm 2015, ông trở thành nhà văn Hungary đầu tiên giành giải Man Booker quốc tế, một trong những giải thưởng văn học danh giá nhất thế giới dành cho các tác phẩm viết bằng tiếng Anh.

Nhà phê bình George Szirtes, người dịch tác phẩm của ông sang tiếng Anh, từng mô tả: "Văn của Krasznahorkai chảy chậm như dòng dung nham đen, nặng nề, dồn nén và thôi thúc".

Nobel Vật lý: Hiện tượng lượng tử

Giải Nobel Vật lý năm 2025 gọi tên cho ba nhà khoa học: John Clarke (Đại học California, Mỹ), Michel H. Devoret (Đại học Yale và Đại học California, Mỹ) và John M. Martinis (Đại học California, Mỹ) vì "phát hiện ra hiệu ứng đường hầm lượng tử vĩ mô và lượng tử hóa năng lượng trong mạch điện”.

Các nhà khoa học đã tiến hành các thí nghiệm trên mạch điện, giúp chứng minh cả hiệu ứng đường hầm cơ học lượng tử và các mức năng lượng lượng tử hóa trong một hệ thống đủ lớn cỡ bằng tay người.

Trước đây các hiệu ứng lượng tử thường chỉ quan sát được ở cấp độ rất nhỏ, như hạt cơ bản hoặc nguyên tử, nhưng nghiên cứu trên đã chứng minh rằng các hiện tượng lượng tử có thể tồn tại và được kiểm soát trên quy mô lớn hơn, nói cách khác là trên các hệ thống vĩ mô mà mắt thường có thể thấy.

Hệ thống điện siêu dẫn mà họ chế tạo có thể chuyển từ trạng thái này sang trạng thái khác như thể "xuyên qua một bức tường". Họ cũng chứng minh hệ thống này hấp thụ và phát ra năng lượng theo từng phần định lượng, đúng như dự đoán của cơ học lượng tử.

Ông John Clarke, sinh năm 1942 tại Cambridge, Vương quốc Anh. Ông nhận bằng Tiến sĩ năm 1968 tại Đại học Cambridge và hiện là Giáo sư tại Đại học California, thành phố Berkeley (Mỹ).

Ông Michel H. Devoret, sinh năm 1953 tại Paris (Pháp). Ông nhận bằng Tiến sĩ năm 1982 tại Đại học Paris-Sud (Pháp) và hiện là Giáo sư tại Đại học Yale, New Haven, CT và Đại học California, thành phố Santa Barbara (Mỹ). Trong khi đó, ông John M. Martinis, sinh năm 1958, được cấp bằng Tiến sĩ năm 1987 của Đại học California, Berkeley và hiện là Giáo sư tại Đại học California, thành phố Santa Barbara.

Nobel Y học: Vai trò của tế bào T

Giải Nobel Y học năm 2025 được trao cho ba nhà khoa học Mary E. Brunkow, Fred Ramsdell (cùng quốc tịch Mỹ) và Shimon Sakaguchi (Nhật Bản) vì những phát hiện mang tính đột phá của họ về cơ chế dung nạp miễn dịch ngoại biên.

Hội đồng Nobel tại Viện Karolinska (Thụy Điển) cho biết ba nhà khoa học đã phát hiện tế bào T điều hòa (regulatory T cells) đóng vai trò "người bảo vệ", ngăn các tế bào miễn dịch tấn công cơ thể. Nói cách khác, công trình của ba nhà khoa học này đã giúp ngăn chặn hệ miễn dịch tấn công chính cơ thể mình.

Hệ miễn dịch có nhiệm vụ bảo vệ cơ thể bằng cách phát hiện và loại trừ các tác nhân gây bệnh như vi khuẩn, vi rút, hay thậm chí cả tế bào ung thư.

Tuy nhiên, giống như một con dao hai lưỡi, các phản ứng viêm nhằm tiêu diệt vi khuẩn nếu không được kiểm soát có thể dẫn đến bệnh tự miễn, trong khi các phản ứng tiêu diệt tế bào ung thư nếu vượt ngoài tầm kiểm soát lại có thể gây tổn hại đến các tế bào khỏe mạnh.

Vậy làm thế nào để cơ thể giữ được sự cân bằng tinh tế của hệ miễn dịch? Tế bào T giúp cân bằng hệ miễn dịch bằng cách liên tục tuần tra khắp cơ thể. Khi phát hiện mối nguy như vi khuẩn hoặc tế bào bị nhiễm vi rút, chúng kích hoạt hệ miễn dịch tấn công để loại trừ mối đe dọa. Một số tế bào T khác có thể trực tiếp tiêu diệt các tế bào bị nhiễm vi rút hoặc tế bào ung thư.

Giáo sư Shimon Sakaguchi bắt đầu với một quan sát thú vị: khi loại bỏ tuyến ức - nơi tế bào T được tạo ra - ở chuột mới sinh, thay vì khiến hệ miễn dịch suy yếu, chuột lại phát triển các triệu chứng tự miễn nghiêm trọng.

Một số nhà khoa học thời đó cho rằng có thể tồn tại một nhóm tế bào T có khả năng ức chế hoạt động của hệ miễn dịch, thay vì kích hoạt nó.

Tuy nhiên, ý tưởng này bị bác bỏ vì đi ngược lại quan niệm truyền thống. Dù vậy, ông Sakaguchi vẫn kiên trì và tiến hành hàng loạt thí nghiệm để xác định chính xác loại tế bào có vai trò "phanh hãm" phản ứng miễn dịch này.

Năm 1995, ông công bố trên The Journal of Immunology một nhóm tế bào T mang thụ thể CD25 trên bề mặt, và đề xuất rằng chúng có chức năng ức chế và duy trì cân bằng miễn dịch. Phát hiện này đặt nền móng cho một hướng nghiên cứu hoàn toàn mới.

Điều thú vị là bài báo của ông không được đăng trên các tạp chí hàng đầu như Nature hay Science, bởi vào thời điểm đó, ý tưởng về tế bào T ức chế vẫn bị xem là điên rồ.

Trong dự án Manhattan phát triển bom nguyên tử, các nhà khoa học nghiên cứu hậu quả của phóng xạ đã vô tình tạo ra một dòng chuột có da bong vảy, gọi là chuột "scurfy". Những con chuột đực này có da khô bong tróc, lá lách và hạch bạch huyết phì đại, và chỉ sống được vài tuần.

Đến đầu những năm 1990, các nhà nghiên cứu phát hiện rằng tế bào T của chuột scurfy tấn công chính cơ thể chúng, dẫn đến bệnh tự miễn.

Hai nhà khoa học Mary Brunkow và Fred Ramsdell quyết tâm tìm ra gene đột biến gây nên hiện tượng này với niềm tin rằng nó nắm giữ chìa khóa để hiểu cơ chế điều hòa miễn dịch.

Với trình độ khoa học thời bấy giờ, xác định một gene bệnh trong toàn bộ bộ gene chuột chẳng khác gì mò kim đáy bể. Tuy nhiên, nhờ sự kiên trì và phương pháp làm việc hệ thống, họ đã xác định rằng gene FoxP3 nằm trên nhiễm sắc thể X chính là nguyên nhân.

Cũng trong thời gian này, họ phát hiện một hội chứng miễn dịch ở người gọi là IPEX, có triệu chứng tương tự chuột scurfy. Các nghiên cứu tiếp theo khẳng định đột biến ở gene FoxP3 cũng là nguyên nhân gây bệnh IPEX ở người.

Hai năm sau, Shimon Sakaguchi cùng nhiều nhà nghiên cứu khác đã chứng minh một cách thuyết phục rằng gene FoxP3 kiểm soát sự phát triển của nhóm tế bào T mang thụ thể CD25 mà ông phát hiện năm 1995.

Nhóm tế bào này được đặt tên là tế bào T điều hòa. Những tế bào này ngăn chặn các tế bào T khác tấn công nhầm vào mô của chính cơ thể, một cơ chế quan trọng trong quá trình gọi là dung nạp miễn dịch ngoại biên.

Công trình của ba nhà khoa học đã mở ra một kỷ nguyên mới trong miễn dịch học. Nếu ví hệ miễn dịch như một chiếc xe, thì tế bào T tấn công là chân ga, còn tế bào T điều hòa là chân phanh.

Hiểu rõ và điều khiển được hoạt động của tế bào T điều hòa giúp chúng ta phát triển liệu pháp điều trị bệnh tự miễn hiệu quả hơn, hoặc theo hướng ngược lại, tăng cường miễn dịch để tiêu diệt tế bào ung thư - những "kẻ thù" biết cách ẩn náu trong các mô khỏe mạnh.

Về Giải Nobel Y học, Chủ tịch Ủy ban Nobel Olle Kämpe nhận địnhcác phát hiện của ba nhà khoa học đóng vai trò quan trọng trong việc mang lại sựhiểu biết sâu sắc về các chức năng của hệ thống miễn dịch cũng như lý do vì saomột số người lại mắc bệnh tự miễn trong khi những người khác thì không.

Đồng quan điểm, bà Marie Wahren-Herlenius, giáo sư tại Viện
Karolinska Thụy Điển, đơn vị trao Giải Nobel Y sinh 2025, chia sẻ rằng ba nhà
khoa học đã phát hiện "cách chúng ta kiểm soát hệ miễn dịch để có thể chống
lại mọi loại vi sinh vật có thể tưởng tượng, đồng thời tránh được các bệnh tự
miễn".

Theo thông cáo của Hội đồng Nobel, công trình của ba nhà
khoa học đã mở ra hướng nghiên cứu mới, tạo nền tảng cho các liệu pháp điều trị
ung thư, bệnh tự miễn và tăng khả năng thành công trong cấy ghép tạng. Một số
liệu pháp đã bước vào giai đoạn thử nghiệm lâm sàng.

Ngân Hoa