Thực tiễn trong tiến trình cải cách tư pháp: Đừng để 'đỏ mắt' tìm bác sĩ pháp y

Tập thể bác sĩ, giám định viên, cán bộ TTPYHN. (Ảnh trong bài: PV)

Bác sĩ pháp y - “chiến binh thầm lặng” trong hành trình đi tìm công lý

Cho đến nay, màn “hô tên - chọn ngành” của các tân bác sĩ nội trú trong buổi đăng ký chuyên ngành bác sĩ nội trú khóa 50 (2025 - 2028) do Trường Đại học Y Hà Nội tổ chức vẫn đang được cộng đồng mạng thảo luận rôm rả. Trên mạng xã hội, nhiều tài khoản bày tỏ sự ngạc nhiên, xen lẫn bất ngờ khi xuất hiện ở gần cuối buổi đăng ký chuyên ngành bác sĩ nội trú, một nam bác sĩ đã gây chú ý với lựa chọn của mình. Đó là bác sĩ Nguyễn Hải Đăng, số thứ tự 418 quyết định chọn ngành Y pháp. Lựa chọn của người bác sĩ trẻ khiến những người ngồi sau bất ngờ, kinh ngạc và vỗ tay. Tiếp sau đó, nữ bác sĩ trẻ Trịnh Trần Bảo, số thứ tự 429 cũng quyết định chọn ngành Y pháp và nhận được sự ngỡ ngàng, vỗ tay tương tự.

Tại sao sự lựa chọn của hai bác sĩ trẻ này lại đem đến sự bất ngờ cho người chứng kiến buổi đăng ký chuyên ngành hôm đó? Y pháp hay còn gọi là Pháp y học là ngành khoa học ứng dụng kiến thức y học để phục vụ cho công tác điều tra, tố tụng và bảo vệ công lý. Các bác sĩ pháp y có nhiệm vụ khám nghiệm tử thi, giám định thương tích, xác định nguyên nhân tử vong, thời gian chết, mức độ tổn thương cơ thể… Tất cả những kết quả này đều trở thành cơ sở khoa học, góp phần quan trọng trong quá trình điều tra tội phạm và xét xử của tòa án.

Là “cầu nối” giữa y học và pháp luật, nơi mà những bằng chứng khoa học được dùng để làm sáng tỏ sự thật, bảo vệ công bằng xã hội nên đây là một ngành học đặc thù, đòi hỏi người theo đuổi không chỉ có kiến thức chuyên môn vững vàng mà còn phải sở hữu bản lĩnh, lòng can đảm và sự kiên định hiếm có, vì áp lực tâm lý của ngành khiến không phải ai cũng đủ mạnh mẽ để tiếp xúc hằng ngày với tử thi, vết thương, hiện trường tội phạm; công việc thiên về giám định và phục vụ pháp luật, ít hấp dẫn với những ai mong muốn trực tiếp điều trị bệnh nhân; công việc không cho phép sai sót, một kết luận sai có thể làm thay đổi cả tiến trình tố tụng, ảnh hưởng đến công lý…

Yêu cầu cao như vậy nên Y pháp là con đường ít người đi dẫn tới thực trạng đào tạo bác sĩ pháp y ở Việt Nam hiện nay đối mặt với nhiều thách thức. Ngày 16/1/2025, tại Hội nghị tổng kết công tác giám định pháp y năm 2024 và triển khai kế hoạch hoạt động năm 2025 do Viện Pháp y quốc gia phối hợp với Cục Khám, chữa bệnh, Bộ Y tế tổ chức, báo cáo của 3 đơn vị pháp y bao gồm Viện Pháp y quốc gia, Viện Pháp y quân đội, Trung tâm 1 Viện Khoa học hình sự, Bộ Công an cho thấy, đối với ngành Pháp y, vấn đề nhân lực luôn là vấn đề nan giải bởi đặc thù công việc “bác sĩ của pháp luật”.

Theo ông Nguyễn Đức Nhự - Viện trưởng Viện Pháp y quốc gia, việc tuyển dụng cán bộ, nhất là bác sĩ cho giám định pháp y là vô cùng khó khăn. Nhiều nơi, Sở Y tế không thể bố trí được cán bộ cho Trung tâm Pháp y. Do thiếu nguồn bác sĩ nên nhiều nơi không thể bổ nhiệm giám định viên để bổ sung cho đội ngũ giám định, “trong năm 2024 số lượng bác sĩ của các đơn vị pháp y giảm 4 người do nghỉ hưu, số lượng giám định viên chuyên trách tăng 20 người do bổ nhiệm mới, giám định viên kiêm nhiệm tăng 3 người”, ông Nhự nêu con số ví dụ. Nhiều lãnh đạo của Trung tâm Pháp y được điều chuyển từ các chuyên ngành khác không phải chuyên môn pháp y, nhiều cán bộ trong số đó là những người lớn tuổi sắp nghỉ hưu hoặc do bắt buộc bị điều chuyển về làm công tác pháp y.

Việc đào tạo các giám định viên pháp y còn nhiều hạn chế

Bên cạnh tình hình chung, thì riêng ở Trung tâm Pháp y Hà Nội (TTPYHN), trao đổi với phóng viên, bà Nguyễn Thị Ngọc Yến - Giám đốc Trung tâm cho biết, từ tháng 12/2008 thành lập đến hết năm 2021, TTPYHN chỉ tuyển được 4 bác sĩ mới ngoài cơ cấu ban đầu khi thành lập là 2 bác sĩ, 2 dược sĩ, 2 cử nhân sinh học trên tổng số nhân lực đến 2021 là trên 40 người.

“Giám định pháp y là một chuyên ngành khoa học đặc biệt, là một phần quan trọng trong công tác bổ trợ tư pháp, là chìa khóa trong các vụ án hình sự. Người làm công tác giám định pháp y không chỉ hiểu biết sâu sắc về chuyên môn y tế (các chuyên khoa) còn phải có hiểu biết trong các lĩnh vực hóa học (độc chất), vật lý (dấu vết, đường vân, hướng lực, điện…), kiến thức về tâm lý học, pháp luật và rất nhiều kiến thức xã hội khác. Đối tượng để thực thi công việc của họ là những tội phạm, người liên quan đến những vụ án hình sự, những xác chết mang theo bí mật, những dấu vết được che giấu tinh vi… Do đó, để làm công tác giám định pháp y giỏi cần phải có những người có năng lực vượt trội, có tư duy logic cao, nhưng lại phải rất tỉ mỉ chi tiết, yêu nghề, ham hiểu biết, học hỏi liên tục và rất dũng cảm.

Việc tuyển dụng cán bộ, nhất là bác sĩ cho giám định pháp y là vô cùng khó khăn.

Ở Việt Nam, việc đào tạo các giám định viên pháp y còn rất nhiều hạn chế. Ngay cả Trường Đại học Y Hà Nội, một trường y có bề dày lịch sử lâu đời nhất, bác sĩ đa khoa học bộ môn Pháp y cũng chỉ tối đa 2 - 3 tháng, các bác sĩ chuyên khoa cũng chủ yếu tập trung cho lý thuyết và giải phẫu bệnh, đào tạo thực hành rất hạn chế. Các kiến thức của các giám định viên pháp y ở Việt Nam chủ yếu dựa vào kinh nghiệm của các thế hệ đi trước truyền lại và tự học, tự rút kinh nghiệm, tự tìm tòi trong quá trình làm việc. Nếu theo nguyên tắc 10.000 giờ thì để có được một giám định viên pháp y giỏi chúng ta cần phải thực hành trong môi trường làm công tác giám định pháp y khoảng ít nhất là khoảng 6 năm (mỗi ngày làm việc 6h) với điều kiện có vụ việc thực hành thường xuyên. Điều kiện đó ở Việt Nam là hoàn toàn bất khả thi”, bà Yến cho biết.

Cũng theo bà Yến, từ 2022 đến nay được sự quan tâm của Sở Y tế, UBND thành phố, cùng với sự thay đổi trong chính sách đãi ngộ của Nhà nước đối với người làm trong lĩnh vực pháp y, TTPYHN đã tuyển dụng thêm được nhiều nhân lực có trình độ cao. Hiện nay, TTPYHN có 11 bác sĩ, trong đó có 3 thạc sĩ, 3 chuyên khoa I) và 5 y sĩ đang học lên bác sĩ, 1 thạc sĩ dược, 1 đại học dược, 1 thạc sĩ hóa học, 5 thạc sĩ sinh học.

Trao đổi với phóng viên về yêu cầu đào tạo bác sĩ pháp y, bà Yến nêu quan điểm: “Theo kinh nghiệm của tôi, để làm giám định viên pháp y giỏi cần thực hành trong khoảng 7.000 - 10.000 vụ việc giám định thương tích, khoảng 1.000 vụ việc xâm hại tình dục và 3.000 - 5.000 vụ việc pháp y tử thi, ngoài ra còn phải nghiên cứu nhiều trường hợp độc chất và các vụ việc giám định ADN, truy vết đối tượng, tham gia vài chục phiên tòa xét xử có đối chất với luật sư… Như vậy, nếu như ở các tỉnh, thành phố lớn như Hà Nội, TP HCM thì cũng phải mất khoảng 7 - 8 năm liên tục mới có thể có đủ kinh nghiệm để làm một giám định viên khá về chuyên môn, vững vàng về kiến thức pháp luật, tâm lý… Để có đội ngũ giám định viên pháp y, người giúp việc giám định viên pháp y, các cơ quan có thẩm quyền phải chú trọng công tác đào tạo. Ngay từ ban đầu cần lựa chọn các sinh viên giỏi, yêu thích lĩnh vực pháp y tại các trường đại học đào tạo chính quy về Y, Dược, kỹ sư hóa học, kỹ thuật sinh học… để trở thành các giám định viên pháp y. Tạo môi trường thực hành ngay tại thực tế trong quá trình học, cung cấp các kiến thức pháp luật, tâm lý và các chuyên ngành khác có liên quan”.

Xuân Hoa - Tuấn Anh