Thử suy nghĩ về hình phạt tử hình treo

Hiện nay, đang có nhiều quan điểm về hình phạt tử hình, từ thực tiễn công tác và nghiên cứu pháp luật, người viết nhận thấy có 3 quan điểm chính về hình phạt tử hình như sau:

Quan điểm thứ nhất, bãi bỏ hình phạt tử hoặc ngừng áp dụng hình phạt tử hình như một số quốc gia trên thế giới.

Quan điểm thứ hai, tiếp tục duy trì hình phạt tử hình như quy định hiện nay nhưng đề xuất, kiến nghị về sửa đổi, bổ sung các quy định về thi hành án tử hình để phù hợp với thực trạng áp dụng pháp luật.

Quang cảnh TAND TP.HCM. Ảnh: SONG MAI

Quan điểm thứ ba, vẫn duy trì hình phạt tử hình nhưng bãi bỏ hình phạt tử hình ở một số tội danh trên nguyên tắc chỉ áp dụng hình phạt tử hình cho những tội phạm mang tính nghiêm trọng theo Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị (ICCPR) quy định: “Ở những nước mà hình phạt tử hình chưa được xóa bỏ thì chỉ được phép áp dụng hình phạt này đối với những tội ác nghiêm trọng nhất”.

Sự tranh luận liên quan đến 3 quan điểm này đã, đang và vẫn tiếp tục khi xã hội liên tục biến chuyển. Mỗi quan điểm đều xuất phát từ những luận đề và luận cứ hợp lý riêng, trong giới hạn bài viết, người viết không đi sâu phân tích từng quan điểm mà muốn đưa một góc nhìn và giải pháp mặc dù không mới nhưng là hướng gợi mở theo tư duy ngoài chiếc hộp (thinking outside the box) đang được một số nhà nghiên cứu đề xuất trong giai đoạn hiện nay là “hình phạt tử hình treo”.

Pháp luật hình sự không chỉ là trừng trị

Trước khi thảo luận sâu về hình phạt tử hình treo, người viết muốn tầm nguyên về vấn đề gốc của luật hình sự là “vì sao chúng ta áp dụng hình phạt”. Bởi vì ngay trong giai đoạn hiện nay, đôi khi dư luận vẫn tranh luận không ngừng về các bản án của Tòa án là tương xứng hoặc không tương xứng với tính chất, mức độ hình phạt. Công lý không chỉ trong mỗi bản án mà công lý còn trong lòng người. Nhưng bản chất hình phạt của luật hình sự là gì?

Phần trên của bia đá chứa Bộ luật Hammurabi.

Điều 196 Bộ luật Hammurabi, một trong những bộ luật cổ xưa của loài người đã đặt nền móng cho luật hình sự về hình phạt là “Nếu kẻ nào lấy mắt của người nào, mắt hắn phải bị thường lại” (luật mắt đền mắt), hay là trong Luật La Mã gọi là lex talionis (luật báo thù).

Khi những vụ án hình sự gây hậu quả đặc biệt nghiêm trọng về tính mạng, sức khỏe hoặc gây thiệt hại tài sản lớn cho Nhà nước, cho rất nhiều người bị hại, một tâm lý chung là phải áp dụng hình phạt nghiêm khắc nhất. Nhưng đó có phải là mục đích của pháp luật hình sự hiện đại?

Pháp luật hình sự không chỉ là trừng trị mà còn là điều chỉnh, là giáo dục, là “cảnh tỉnh một vùng, một ngành, một lĩnh vực”, pháp luật hình sự không chỉ có hình phạt, pháp luật hình sự hiện đại còn mang tính nhân bản trong đó.

Thực tiễn áp dụng hình phạt tử hình treo

Bàn về lý luận, bàn về cổ, để nói với kim (từ cổ chí kim), Điều 48 BLHS Trung Quốc đã quy định “Tử hình chỉ được áp dụng với người phạm tội đặc biệt nghiêm trọng. Nếu chưa cần thiết phải thi hành án ngay đối với bị kết án tử hình, có thể tuyên hoãn thi hành án tử hình sau 2 năm ngay tại thời điểm tuyên án bản tử hình. Trừ các bản án tử hình do chính TAND Tối cao tuyên theo luật định, tất cả các bản án tử hình khác phải được gửi lên TAND Tối cao phê chuẩn.

TAND Tối cao thể quyết định hoặc phê chuẩn bản án tử hình được thi hành”.

Trung Quốc là một trong những quốc gia áp dụng án tử hình nhiều trên thế giới, đặc biệt là nhóm tội phạm tham nhũng, kinh tế qua các chiến dịch “đả hổ, diệt ruồi, săn cáo”. Hiệu lực quản lý xã hội được tăng lên, Trung Quốc thời hiện đại cho thấy tư tưởng pháp trị của Hàn Phi Tử thời Tần vẫn còn giá trị trong giai đoạn hiện nay.

Tuy nhiên, như tác giả Michelle Miao trong bài viết “Two Years between Life and Death: A Critical Analysis of the Suspended Death Penalty in China British Academy Postdoc Research Fellow” và tác giả Ma Thị Thanh Hiếu khi khảo sát về pháp luật hình sự Trung Quốc trong bài viết “Án lệ hình sự treo hai năm trong pháp luật hình sự Trung Quốc và khuyến nghị với Việt Nam” trên Tạp chí Khoa học kiểm sát số 05-2023 đã chỉ ra sau khi hoãn thi hành án hai năm thì cơ quan tố tụng đánh giá về tình hình của người bị kết án để xử lý một trong ba trường hợp sau:

Thứ nhất, trong thời gian hoãn thi hành án phạt tử hình nếu người bị kết án không cố ý phạm tội mới sẽ được giảm hình phạt tù từ tử hình xuống chung thân;

Thứ hai, trong thời gian hoãn thi hành án phạt tử hình nếu người bị kết án lập công lớn sẽ được giảm hình phạt tù từ tử hình xuống thành hình phạt tù từ 15 năm đến 20 năm;

Thứ ba, trong thời gian hoãn thi hành án phạt tử hình, nếu người bị kết án cố tình phạm tội mới, được xác minh là đúng sự thật, thì Tòa án ra phán quyết hoặc phê duyệt thi hành án hình phạt tử hình.

Sinh mạng, sự tồn tại của con người là quý giá. Bất kỳ sai lầm nào dẫn đến oan sai đều không thể khắc phục hậu quả được. Hoãn thi hành án phạt tử hình 2 năm sẽ giúp tránh những sự việc đó xảy ra trên thực tế. Bên cạnh đó, như đã nói về mục đích và ý nghĩa của pháp luật hình sự hiện đại không chỉ đơn thuần là trừng phạt mà còn để giáo dục, điều chỉnh hành vi của con người.

Trong Đại Việt sử ký toàn thư cũng có đoạn về Vua Đinh Tiên Hoàng “nuôi hổ dữ trong cũi” để răn đe người phạm tội, để người dân biết sợ mà không dám làm.

Đại Việt sử ký toàn thư

Đi đến tận cùng, pháp luật hình sự là để con người làm điều thiện, tránh điều ác. Vậy thì việc kéo dài thời gian thi hành án phạt tử hình là cơ hội để người phạm tội có thể ăn năn, hối cải, nhìn nhận lại hành vi của mình. Còn những người khác nhìn vào người bị thi hành tử hình cũng như nhìn “cũi có hổ dữ” rồi tự nghiêm với chính mình.

Nghiên cứu, bổ sung chế định tử hình treo

Con người nghĩ con vật vô tri nhưng con vật cũng mong cầu đi tìm sự sống. Nói vậy để thấy nếu không vì lý do đặc biệt, có thể giảm, có thể tránh, có thể bảo vệ được mạng sống của con người thì đó vẫn là điều có ý nghĩa quan trọng nhất. Dẫu biết “sát nhất miêu, cứu vạn thử", nhưng nếu tài sản nhà nước được thu hồi, người bị hại được bồi thường thiệt hại, kinh tế không bị ảnh hưởng, pháp luật vẫn nghiêm minh thì liệu còn cần thiết phải “tước đoạt mạng sống” của một người phạm lỗi.

Hình ảnh vua Ur-Nammu được vẽ trên phiến đất sét nung của người Sumer. Ảnh: Wikimedia.

Ngay cả từ thời cổ xưa, Bộ luật Ur-Nammu của người Sumer được khắc trên những phiến đất sét đã quy định thay vì “báo thù” lên thể xác, người phạm tội có thể bị phạt tiền (ví dụ, kẻ nào cắt một bàn chân của người khác thì chịu phạt “mười siếc lơ”). Vậy thì chúng ta là người hiện đại lại không thể khoan từ với sinh mạng người khác khi họ thật sự ăn năn, hối cải và đã bù đắp lại những thiệt hại mà mình gây ra sao.

Lẽ dĩ nhiên, quốc gia có chủ quyền quốc gia, luật pháp của quốc gia phải phù hợp với điều kiện hoàn cảnh của quốc gia, trong bối cảnh nước ta vẫn duy trì hình phạt tử hình, những nhà nghiên cứu lập pháp vẫn tiếp tục suy tư xác định tội phạm nào là tội phạm đặc biệt nghiêm trọng đến mức sẽ áp dụng hình phạt tử hình theo sự biến chuyển của xã hội.

Tôi cho rằng cần thiết phải có nghiên cứu, khảo sát pháp luật nước ngoài và đánh giá tác động về kinh tế, xã hội để có giải pháp, kiến nghị liên quan đến việc bổ sung chế định tử hình treo trong pháp luật hình sự Việt Nam.

NCS NGUYỄN ĐỨC VŨ, TAND TP.HCM