Thao thức làng nghề Đông Nam bộ - Bài 2: Nặng nợ với gốm

Hiện nay, các làng nghề đang dần teo tóp, nghệ nhân, thợ lành nghề tâm huyết, nặng lòng với gốm phải vật lộn giữa thương trường để duy trì nghề truyền thống của cha ông để lại.

5 thế hệ gìn giữ lò gốm cổ

Chúng tôi đến thăm lò gốm cổ Phong Sơn (phường Tân Vạn, TP Biên Hòa) nằm đối diện Cù lao Phố (thương cảng sầm uất một thời) bên kia bờ sông Đồng Nai. Lò gốm do chị Mai Ngọc Nhi (thế hệ thứ 5) làm chủ. Tổ tiên của chị Ngọc Nhi là người gốc Hoa - Triều Châu di cư đến vùng đất Cù lao Phố sinh sống, lập nghiệp. Lò gốm có từ năm 1827, tồn tại đến bây giờ. Lúc cao điểm vào những năm 2016-2018, gia đình chị Ngọc Nhi có 3 lò gốm với khoảng 60-70 công nhân, sản xuất gốm đất đen và gốm mỹ nghệ với các mặt hàng lu, chậu, hũ, bình hoa cùng nhiều sản phẩm trang trí khác.

Nghệ nhân Công ty gốm Phong Sơn, TP Biên Hòa, giới thiệu sản phẩm gốm. Ảnh: VĂN PHONG

Lò gốm Phong Sơn dài 75m, được xây bằng gạch nung, giờ đã nhuốm màu thời gian, nhiều hạng mục của lò đã xuống cấp nghiêm trọng, xập xệ, mái lò lỗ chỗ những lỗ thủng, dây leo trùm kín cả ống khói… Lò gốm được giữ lại để học sinh, sinh viên, các chuyên gia, nhà nghiên cứu trong và ngoài nước đến tham quan, tìm hiểu và trao đổi học thuật về nghề gốm cổ Biên Hòa. Thực hiện chủ trương di dời và bảo vệ môi trường của tỉnh Đồng Nai, nhiều năm trước, gia đình chị Mai Ngọc Nhi đã di dời cơ sở sản xuất gốm vào Cụm Công nghiệp (CCN) gốm sứ Tân Hạnh (phường Tân Hạnh, TP Biên Hòa) và duy trì sản xuất 3 lò gốm, với khoảng 40 công nhân, thu nhập trung bình 10-15 triệu đồng/người/tháng.

Chị Ngọc Nhi cho biết, hiện gốm truyền thống đất đen bán chạy nhất, được khách hàng các nước rất ưa chuộng. Trước đây, lò gốm của gia đình dùng củi đốt, giờ đốt bằng gas nên màu gốm nhạt hơn. Tuy không giữ được màu gốm truyền thống của gốm đất đen, nhưng bù lại, tỷ lệ hao hụt khi đốt bằng gas ít hơn, đốt được 2 lò/tuần (đốt củi chỉ đốt 1 lò/tuần) và sản phẩm đẹp hơn, mịn hơn...

Tại xưởng sản xuất lò gốm cổ Phong Sơn, chúng tôi gặp bà Nguyễn Thị Năm (67 tuổi, ngụ phường Tân Vạn) - nghệ nhân với đôi tay khéo léo cùng những động tác thuần thục, đang tỉ mỉ vẽ những đóa hoa sen đẹp mắt lên bình gốm. Bà Năm tâm sự: “Tôi có hơn 30 năm làm nghề khắc chìm trên gốm, công việc không nặng nhọc, nhưng đòi hỏi có hoa tay, khéo léo để có những nét khắc tinh xảo, đẹp mắt. Làm càng nhiều, càng tích lũy thêm kinh nghiệm để tạo ra sản phẩm đẹp hơn, bắt mắt hơn”. Cùng làm chung với bà Năm là chị Nguyễn Thị Bình (46 tuổi, ngụ phường Tân Vạn) đang miệt mài chấm men lên các sản phẩm gốm. Chị Bình chia sẻ, chị làm nghề từ lúc 16 tuổi cho tới bây giờ. Chấm men là khâu quan trọng nên cần có kinh nghiệm pha men, nước, keo để tạo ra màu men ưng ý, phù hợp với từng loại sản phẩm và chất lượng phải đạt 100% mới cho ra lò sản phẩm có màu men ưng ý nhất.

Là một trong những cái “nôi” của gốm sứ Đông Nam bộ, theo thời gian, làng gốm sứ Trấn Biên - Biên Hòa (tỉnh Đồng Nai) cũng chịu những tác động mạnh của thời đại công nghiệp. Sự xuất hiện của nhiều nghề mới thu hút giới trẻ khiến cho việc duy trì nghề truyền thống đang dần mai một. Các cơ sở sản xuất gốm mỹ nghệ trên địa bàn TP Biên Hòa hiện tập trung chủ yếu trong CCN gốm sứ Tân Hạnh.

Trong 31 cơ sở gốm thuộc diện di dời vào CCN, đến nay có 27 đơn vị đã đi vào sản xuất, 2 đơn vị đã xây dựng nhà xưởng, 1 doanh nghiệp chưa thực hiện hồ sơ để đầu tư, 1 đơn vị không có nhu cầu đầu tư, đã trả lại đất cho Nhà nước. Các cơ sở, doanh nghiệp hoạt động trong CCN gốm sứ Tân Hạnh đã giải quyết việc làm cho trên 800 lao động trong và ngoài thành phố; doanh thu của các doanh nghiệp đạt trên 600 tỷ đồng/năm. Trong 5 năm gần đây, do ảnh hưởng của đại dịch Covid-19, cuộc xung đột giữa Ukraine - Nga khiến đơn hàng nhập khẩu từ các quốc gia châu Âu, Nhật Bản, Hoa Kỳ là những thị trường chính của ngành gốm Biên Hòa, giảm mạnh. Do đó, hoạt động của các doanh nghiệp gốm chỉ cầm chừng.

Mang tâm sự của người làm gốm trao đổi với Bí thư Thành ủy Biên Hòa Hồ Văn Nam, ông chia sẻ: Quan điểm của TP Biên Hòa về bảo tồn phát triển nghề gốm sứ Biên Hòa từ nay đến năm 2030 và tầm nhìn đến năm 2045 là duy trì và phát triển ngành gốm mỹ nghệ truyền thống gắn với chuyển đổi công nghệ theo hướng công nghệ tiên tiến kết hợp với thủ công truyền thống; phát triển ngành gốm mỹ nghệ Biên Hòa - Đồng Nai theo xu thế bền vững, tính đến các vấn đề về hiệu quả kinh tế, tạo việc làm và thu nhập cho người lao động, bảo vệ môi trường sinh thái; xây dựng chính sách ưu đãi trong đào tạo nguồn nhân lực, nghiên cứu thị trường, xúc tiến thương mại để mở rộng thị trường tiêu thụ. Bên cạnh đó, gắn phát triển du lịch với làng nghề gốm để quảng bá, đồng thời hỗ trợ về vốn cho các cơ sở sản xuất gốm để giảm chi phí, hạ giá thành, nâng sức cạnh tranh cho sản phẩm.

Teo tóp làng nghề

Những ngày giáp Tết Ất Tỵ 2025, nhiều làng nghề gốm sứ truyền thống như phường Lái Thiêu, Hưng Định (TP Thuận An), Tương Bình Hiệp (TP Thủ Dầu Một, tỉnh Bình Dương), hay lò đất ông Trần Văn Tiếp (Năm Tiếp) bên rạch Ruột Ngựa (quận 8, TPHCM) chộn rộn với nhiều chuyến hàng đi các tỉnh thành. Tuy nhiên, so với trước đây, thị trường tiêu thụ không còn nhiều. Những cao niên trong nghề gốm sứ rất trăn trở trước tình hình làng nghề ngày càng teo tóp, thị trường bị thu hẹp, người gắn bó với nghề cũng chỉ đếm trên đầu ngón tay.

Trên phố gốm sứ Châu Văn Tiếp (TP Thuận An, tỉnh Bình Dương), các cơ sở kinh doanh gốm sứ hiện chỉ duy trì hoạt động thương mại do các lò nung, cơ sở sản xuất đã chuyển sang các khu vực phía Nam tỉnh Bình Dương. Các sản phẩm kinh doanh tại đây chủ yếu là mặt hàng tiêu dùng như chum sứ, bình sứ, chén bát… giá trị không cao. Đáng chú ý, các sản phẩm gốm sứ cũng đang bị cạnh tranh gay gắt bởi hàng cùng loại nhập khẩu từ Trung Quốc với giá thành rẻ hơn, mẫu mã đa dạng và bắt mắt hơn. Dọc tuyến quốc lộ 13 đoạn qua địa bàn tỉnh Bình Dương, hiện đang trưng bày khoảng 80% sản phẩm gốm sứ xuất xứ nước ngoài, khiến người làm nghề gốm sứ truyền thống không khỏi lo lắng.

Giữa thành thị đông đúc, lò đất nung của ông Trần Văn Tiếp nằm dưới chân cầu Rạch Cây (phường 16, quận 8, TPHCM) là cơ sở sản xuất, buôn bán, phân phối bếp lò còn tồn tại duy nhất ở TPHCM. Dù sản phẩm vẫn cung cấp đều cho các đầu mối tiêu thụ, nhưng ông Năm Tiếp vẫn buồn rầu khi các cơ sở trong khu vực lần lượt đóng cửa, chuyển đổi nghề nghiệp, thợ làm nghề chỉ còn chưa tới 10 người, đa số là lao động lớn tuổi và không thể tuyển mới.

Ông Năm Tiếp tâm sự: “Đây là nghề truyền thống của gia đình với 3 đời gắn bó nên bây giờ trở thành “duyên nghiệp”, dù biết ngày càng teo tóp nhưng cũng không thể bỏ. Hiện cơ sở làm hàng tới đâu hết tới đó, nhưng nguồn nguyên liệu ngày càng khó khăn, chi phí vận chuyển cao, cùng với việc cấm tải trọng, cấm di chuyển 2 chiều từ khu vực cầu Rạch Cây vào tới cơ sở nên chúng tôi đối mặt rất nhiều khó khăn để có thể duy trì, phát triển nghề truyền thống”. Gần đó, khu vực lò gốm cổ Hưng Lợi (phường 16, quận 8, TPHCM) hiện không còn ai gắn bó với nghề, các dấu tích lò nung trước đây đang được chính quyền địa phương bảo vệ, phục vụ việc nghiên cứu khảo cổ. Hiện ở khu vực này chỉ còn lưu lại một số địa danh có liên quan đến nghề làm gốm như Bến Lò Gốm, đường Lò Siêu, đường Xóm Đất...

NHÓM PV