Tập vở bút mực qua trăm năm

Đến nay, việc sản xuất học cụ đã là một ngành sản xuất và kinh doanh khổng lồ trên toàn cầu và liên tục ứng dụng kỹ thuật hiện đại.

Thời Pháp thuộc

Trăm năm qua, các tiệm sách cũng là nơi bán học cụ cho học sinh, không khác hiện nay.

Nổi bật trong đó là nhà bán sách của ông F.H. Schneider trên đường Catinat gần nhà hát Tây (nay là đường Đồng Khởi). Nhà sách của ông từ đầu thập niên 1910 đã quảng cáo liên tục trên báo Lục Tỉnh Tân Văn nhiều kỳ, đơn giản vì ông là chủ tờ báo này và nhà sách của ông là nơi phát hành báo. Nhà sách bán đủ các thứ sách vở, giấy viết mực, sách và cả sách bằng tiếng Pháp bao gồm truyện, sách tham khảo, sách chữ Việt dành cho học sinh…, có cả bản truyện, thơ, tuồng chữ quốc ngữ in tại Sài Gòn và truyện sách in ngoài miền Bắc đưa vào; sách công cụ như sách luật, sách về kinh doanh buôn bán; tự điển tiếng Pháp Larousse, Gazier, Larive Fleury, tự điển Pháp - Việt có minh họa, có cả tự điển Nhật - Pháp, Anh, Ý, Campuchia…

Về giấy, có bán giấy trắng, giấy gạch hàng ngang, giấy hàng vuông, giấy gạch sọc đề làm sổ sách kế toán, bao thư đủ màu đủ kích cỡ, trắng, vàng xanh, giấy viết và bao thư đựng trong hộp đủ kiểu, giấy vẽ tờ lẻ hoặc theo cuốn dày hay mỏng, giấy chậm…

Viết thì có viết chì, cán viết chì đen hiệu Faber, Gilbert Conte, Chinois đủ thứ để viết hoặc vẽ; viết chì màu, cán viết bằng mây, gỗ… ngòi bằng vàng, viết máy đổ mực một lần dùng tới hai tuần lễ mới hết. Mực bán nguyên lít hay chia nhỏ, bình vuông hay tròn hiệu Sthéphens, Gardot, Antoine, la Populaire… có mực đen, mực đỏ, xanh, nâu chai nhỏ để viết, dùng đóng con dấu, có cả mực tàu hiệu con rồng, hiệu con sư tử loại tốt, có dụng cụ mài mực bằng sành, bằng thủy tinh… Có ngòi viết hiệu Sergent major France-militaire, Mallat, Blanzy, Pourre đủ thứ, ngòi viết ronde từ số 0 cho tới số 5.

Thước có loại dùng cho học trò, bằng gỗ mun có bịt góc, thước ê-ke bằng gỗ, bằng cao su đủ cỡ lớn nhỏ, compas để vẽ, bảng đá, giấy đồ, giấy học, phấn, bao cho học trò đựng sách và đủ thứ đồ dùng cho học trò, carte postale, bản đồ các tỉnh trong Nam kỳ, Bắc kỳ, Trung kỳ và cả Đông Dương.

Trăm năm qua, các tiệm sách cũng là nơi bán học cụ cho học sinh, không khác hiện nay.

Nhà sách này là một thế giới hấp dẫn học sinh và sinh viên thời đó, cả Pháp và Việt. Tuy nhiên, dân Tây và nhà giàu ở Sài Gòn hay lục tỉnh mới có điều kiện đến đây mua vì giá bán khá cao do chất lượng tốt, đa số nhập từ bên Pháp. Vẫn có những cửa hàng nhỏ lẻ bán học cụ hay văn phòng phẩm từ Chợ Lớn sản xuất, là những cây thước kẻ bằng gỗ rẻ tiền hơn, giấy tập chất lượng thấp hơn nhưng xài được… và người ta chỉ đến nhà sách Schneider mua những học cụ chuyên dụng dành cho học sinh lớp lớn.

Năm 1939, ông Nguyễn Khánh Đàm, em ruột nhà văn Nguyễn Tuân từ Hà Nội cùng với một người bạn vào Sài Gòn đã đến đường Sabourain (nay là Lưu Văn Lang) gần chợ Bến Thành mở một cửa hàng bán sách lấy tên Nhà sách Nguyễn Khánh Đàm. Ở đây, ngoài việc chính là bán các báo và tạp chí như Tri Tân, Tuổi Xanh, Ngày Nay… sách từ miền Bắc đưa vào Nam bán của nhóm Tự Lực Văn Đoàn, còn bán học cụ và bày bán đồng phục của học sinh.

Thời gian đó, còn có trung tâm thương mại Charner là nơi chuyên bán những vật dụng nhập cảng từ Pháp. Học trò vào học nội trú trường trung học lớn như Petrus Ký sẽ được trường yêu cầu sắm đủ các món đã được ghi trong một bản kê khai dài, chỉ có ra trung tâm này mới có đủ thứ cần thiết.

Thời của bút bi và tập vở sản xuất nội địa

Đến thập niên 1950, ở Sài Gòn đã bắt đầu xuất hiện bút nguyên tử (sau này gọi là bút bi) với giá 5 đồng một cây. Loại bút này chào đời tại Pháp năm 1947, được quảng cáo là “đầu có một viên bi nhỏ có thể dùng để viết cả tháng mà không cần chấm mực”, nhờ ở một chất mực đặc sệt chứa sẵn trong cán bút.

Mỗi tháng Pháp sản xuất tới 11 triệu cây bút nguyên tử (trong số đó có 7 triệu cây bút hiệu BIC mà dân Sài Gòn quen dùng). Mỗi viên bi ở đầu bút có thể viết 1.500 - 3.000 chữ. Có sau Pháp vài năm, bút này ở Việt Nam chưa thông dụng lắm, cũng có lúc bút bị kẹt mực. Đã vậy, bút này dễ bị biến mất nhanh chóng ở các phòng giấy hay trong lớp học. Tại Sài Gòn đầu thập niên 1960, đã có hai nơi sản xuất bút BIC: một ở Phú Nhuận và một ở Chợ Lớn.

Với đa số học trò thời đó, đi học chỉ cần tập vở và bút mực, thước kẻ là xong. Sách giáo khoa ở bậc tiểu học đã có nhà trường cho mượn, cuối năm trả lại. Tập thì có nhiều hiệu, giá cả đa dạng. Học trò tiểu học viết bằng bút viết chấm mực tím để luyện chữ, phải mua cán bút và ngòi bầu, bình mực tím, cái thước kẻ bằng gỗ, tờ giấy chậm mực màu hồng, tấm bảng và hộp phấn trắng. Những thứ này tiệm tạp hóa người Việt và tiệm chạp phô người Hoa đều có bán.

Học sinh đầu thập niên 1960 thích loại bình đựng mực bằng nhựa hiệu Hondo (được cho là viết gọn của từ “Hổng đổ”) vừa mới ra. Bình bằng nhựa nên nhẹ so với bình mực thủy tinh, có kết cấu là một vòng nhựa tiết diện rộng nối từ miệng bình đến gần đáy bình. Khi bình bị nghiêng hoặc dốc xuống thì mực bị mép dưới của vòng nhựa chận tràn vào chung quanh thân bình, không thoát ra ngoài miệng bình.

Tập vở thì các cuốn tập có vẽ tranh thiếu nữ với màu sắc rực rỡ của họa sĩ Hoàng Lương rất được nữ sinh ưa chuộng. Còn tập hình con nai của nhà máy giấy Cogido sản xuất ở khu kỹ nghệ Biên Hòa chất lượng rất tốt. Bao tập thì dùng giấy báo. Đứa nào chơi sang và kỹ - đa số là nữ sinh - thì mua loại giấy bao tập giấy bóng mờ rồi đi ép plastic cho sạch. Đứa nào giỏi xoay xở thì nhờ ba hay anh ra thư viện Abraham Lincoln gần rạp Rex trên đường Lê Lợi, ở đó tạp chí Thế Giới Tự Do ngày thứ Năm hằng tuần được bày ra đặt gần cửa ra vào cho mọi người lấy miễn phí mang về nhà đọc, đọc xong có thể dùng làm giấy bao tập vì giấy tốt, trắng và láng, vừa vặn với cuốn tập.

Tờ giữa và tờ bìa tạp chí này dùng để bọc sách vì in giấy láng, các tờ còn lại bọc tập vở. Có số đặc biệt năm 1969 có bài giới thiệu về chuyến bay của phi hành gia Mỹ lên mặt trăng nên có tờ gập giữa dài tới 4 trang, bao được tới hai cuốn sách. Học trò nào có giấy bao tập là Thế Giới Tự Do thì đứa khác thèm thuồng vì lúc buồn có thể đọc bài viết hay xem hình màu trên đó. Đọc xong mà còn thèm thì bóc bao tập ra, đọc mặt bên trong rồi dán lại.

Đến thời trung học đệ nhất cấp (lớp sáu đến lớp chín), nhiều học trò được ba mẹ trang bị bút BIC để viết bài. Nhà nào khá hơn thì cho con cây bút máy hiệu Parker hoặc Pilot dắt túi áo trông rất oai. Còn một loại bình dân nữa là bút Tatung bơm mực bằng piston. Đám học trò lớp nhỏ rất thích bút máy, cứ mong mau lên tới trung học để được xài.

Con đường Lê Lợi gần nhà sách Khai Trí là thiên đường cho học cụ và văn phòng phẩm, không thiếu thứ gì từ giấy croquis, calson, các loại bút viết chấm mực từ loại thường đến loại viết chữ Roman, các loại bút bi và bút máy cao cấp, cọ vẽ và tập giấy vẽ, giấy kẻ nhạc… Cuối tuần, người qua lại trên đường rất đông, trong đó có khá nhiều học sinh, sinh viên đi lùng mua học cụ.

Thời khó khăn

Sau năm 1975, tập vở tốt hiếm dần. Tập vở vẫn sản xuất ra bằng giấy tái chế, ban đầu có màu vàng sau chuyển sang nâu. Đứa nào trong nhà còn trữ tập vở hiệu Con nai, Xích lô… để mang ra xài được coi là nhà giàu. Lứa học trò sau năm 1975 còn bày ra viết lấn lề hay viết một hàng ba ô ly thay vì bốn ô, chữ khít rịt trên nền giấy vàng, đọc muốn nổ mắt. Đến cuối năm, hầu như đứa nào cũng xem lại tập cũ, còn dư tờ nào thì chắt chiu gom lại đem ra nhà đóng sách bấm kim, làm bìa thành một cuốn tập khác để học hay viết lưu bút cuối năm.

Bút bi thì bơm mực dỏm, bơm tới bơm lui, chảy mực tèm lem vào áo khi giắt túi. Cặp táp, có khi dùng cặp da của cha từng dùng khi còn làm công chức (nay đang đi học tập cải tạo), là thể hiện con nhà nền nếp dù đã hết thời. Nhiều đứa đi học bỏ tập sách trong túi vải may bằng vải bồng bột, sang hơn là từ quần kaki lính còn lại. Còn túi vải jean là đẳng cấp cao rồi. Nhà nào có “thùng” hàng của người thân từ nước ngoài gửi về thường có những hộp bút bi BIC vàng thơm nức.

Vậy mà vẫn đi học qua ngày, giờ có nhiều người thành đạt.

Phạm Công Luận