Sôi nổi lễ hội Phài Lừa trên sông Kỳ Cùng nơi xứ Lạng

Khi trọng tài phát cờ lệnh, cuộc thi bắt đầu, các tay chèo dồn sức chèo nhanh. Ảnh: Thủy Lê

Theo tiếng của dân tộc Tày, Nùng, thì Phài có nghĩa là chèo, Lừa có nghĩa là bè, Phài Lừa có nghĩa là chèo bè, đua bè. Đối với cộng đồng các dân tộc ở Lạng Sơn, đặc biệt là đối với đồng bào Tày, Nùng vùng ven sông suối, chiếc bè mảng vốn là phương tiện di chuyển chủ yếu, chuyên chở nông sản, hàng hóa và giao thương giữa các bản làng. Ngoài việc sử dụng bè là phương tiện phục vụ sinh hoạt, ở một số nơi, người dân còn tự tổ chức những cuộc đua bè mảng để rèn luyện sức khỏe, thể hiện tinh thần đoàn kết và tôn vinh nét đẹp lao động.

Bên cạnh đó, từ xưa, đồng bào các dân tộc tỉnh Lạng Sơn sống ở vùng sông nước đã có tín ngưỡng thờ Thần rắn là vị thần sông nước gắn với nhiều câu chuyện dân gian huyền bí. Theo các sắc phong, thư tịch cổ, di tích đền Kỳ Cùng, đền Cửa Đông ở thành phố Lạng Sơn; đình Vằng Khắc (đền Khác Uyên), xã Vân Mộng, huyện Lộc Bình; miếu Nà Lình, xã Quốc Việt, huyện Tràng Định; đình Ông, đình Bà, xã Hồng Phong, huyện Bình Gia... đều thờ Thần rắn. Hiện nay, ở Lạng Sơn có rất nhiều nơi tổ chức lễ hội Phài Lừa. Đơn cử như lễ hội Phài Lừa tại miếu Nà Lình, đình Vằng Khắc (được tổ chức 2 năm một lần) và ở đình Ông, đình Bà (được tổ chức 3 năm một lần). Trong đó, đền Kỳ Cùng là đền thờ chính, các điểm thờ khác chỉ là phụ. Cũng nhân dịp này, nhân dân vùng ven sông tổ chức lễ hội Phài Lừa với các trò chơi, trò diễn, trong đó có trò đua bè mảng.

Lễ hội Phài Lừa, hay lễ hội đua bè mảng trên sông Kỳ Cùng năm 2025 được tổ chức vào ngày 26 tháng Giêng (tức ngày 23/2 dương lịch) tại khúc sông có bến đá Kỳ Cùng, khu vực cầu Kỳ Cùng ở thành phố Lạng Sơn, tỉnh Lạng Sơn. Sự kiện văn hóa này nằm trong chuỗi các hoạt động của lễ hội đền Kỳ Cùng - Tả Phủ năm 2025 được diễn ra từ ngày 22 - 27 tháng Giêng âm lịch.

Lễ hội gồm 2 phần: Lễ và hội. Phần lễ, Ban tổ chức và các đội tham dự làm lễ trình, báo cáo thánh thần, cầu mong thần phù hộ cho mùa màng bội thu, mưa thuận gió hòa, sông nước nhiều tôm cá, cuộc sống ấm no, cũng như cầu mong cho cuộc đua và người tham dự cuộc đua được bình an. Mâm lễ được làm từ các sản vật địa phương như: Lợn quay, gà, mâm xôi cẩm, xôi gấc, bánh giầy, bánh ngải, chai rượu, hoa quả, bánh kẹo.... mang nét đặc trưng rất riêng của văn hóa ẩm thực Lạng Sơn nói chung, bà con các dân tộc Tày, Nùng nói riêng. Phần hội, đặc sắc nhất là cuộc tranh tài thi Phài Lừa (còn gọi là đua bè mảng) của các chàng trai đến từ 24 đội đua, tham gia tranh tài ở cự ly 1.500m. Trong đó, 20 đội đến từ 11 huyện, thành phố và lần đầu tiên có sự tham gia của 4 đội thi đến từ tỉnh Bắc Giang và tỉnh Thái Nguyên.

Để chuẩn bị cho cuộc đua bè mảng, các đội chơi phải chuẩn bị bè, tay chèo và tổ chức thành lập đội đua để tham dự cuộc thi theo thể lệ quy định: bè mảng (lừa, mảng pè) có kích thước rộng 50 - 60cm, dài 6 - 7m, được làm từ 6 cây mai (mạy mười) từ 2 năm tuổi trở lên (đặc ruột, cứng và dẻo dai, hơi cong lên phía trên để khi xuống sông không bị nước cản, dễ nổi và đi nhanh hơn khi chèo), sau đó dùng dao bào, cạo lớp vỏ cho nhẵn, mịn rồi được gia cố, ghép lại với nhau bằng cây tre hoặc dây thép. Các tay đua là những thanh niên trai tráng từ 18 tuổi trở lên, khỏe mạnh, có tài sông nước, có kinh nghiệm bơi bè. Thành phần mỗi đội gồm 3 người: 1 người chèo đầu lái bè, 1 người chèo cuối điều chỉnh bè, 1 người ở giữa phối hợp chèo theo nhịp, động tác đã thống nhất trong đội.

Các đội đua tranh tài quyết liệt ở vòng xoay. Ảnh: Thủy Lê

Khi trọng tài phát cờ lệnh, cuộc thi bắt đầu, các tay chèo dồn sức chèo nhanh và đều để đưa bè vượt lên phía trước (phải quỳ gối chèo, không được ngồi, đứng hoặc chống tay trên bè), các tay chèo loang loáng mái chèo, giành nhau từng lợi thế, thể hiện tài trí, sức mạnh và nghệ thuật chèo để giành chiến thắng cho đội mình. Trên mỗi bè, các tay đua đều có nhiệm vụ riêng theo sự phân công của đội trưởng, người ở đầu bè vừa chèo, vừa lái, điều khiển bè đi đúng hướng; người ở cuối bè điều chỉnh giữ cho bè thăng bằng, không bị ngoặt, nghiêng, chiếng, vừa giữ nhịp để giúp cho các tay chèo thống nhất động tác, tăng tốc hoặc giữ đều tay chèo trong quá trình di chuyển; thành viên còn lại phối hợp chèo bè nhanh, mạnh và đều đặn theo nhịp hô của đội trưởng. Trong khi thi, các tay chèo ra sức bổ mạnh mái chèo xuống nước để tạo vận tốc tối đa cho bè mảng khiến cho sông nước đang phẳng lặng, bình yên bỗng dưng nổi sóng..., hình ảnh khỏe đẹp tạo hưng phấn cho người xem.

Thông thường, mỗi cuộc đua gồm 3 vòng, đến cuối vòng thứ 3, các tay chèo lật bè 3 lần (việc lật bè là để liên tưởng về cách vặn mình của Thần rắn năm xưa lúc đi diệt thuồng luồng và cũng là mời Thần rắn lên cùng vui với dân làng). Khi đã lật đủ 3 lần, các tay chèo lao nhanh về đích. Bè nào về đích trước là thắng. Kết thúc phần thi, các đội đua lại tiếp tục làm lễ tạ thần linh và cùng nhau thụ lộc, vui vẻ, đoàn kết, gắn bó.

Lễ hội đua bè mảng trên sông Kỳ Cùng đã đem lại không khí vui tươi, đoàn kết, mang đậm dấu ấn văn hóa truyền thống đặc sắc của các dân tộc trên địa bàn tỉnh Lạng Sơn. Hiện, thành phố Lạng Sơn đã xây dựng hoạt động đua bè mảng trên sông Kỳ Cùng trở thành một sản phẩm du lịch - thể thao độc đáo, là điểm nhấn văn hóa góp phần kích cầu du lịch, thu hút du khách tham gia trong dịp lễ hội đầu Xuân tại địa phương.

Thủy Lê