Sắc phong Thần Thái Giám Bạch Mã ở Bình Thuận

Đặc biệt ở Bình Thuận có di tích Mộ thần Thái Giám và câu chuyện truyền khẩu trong dân chúng về một vị Thái Giám cưỡi ngựa bạch theo giúp chúa Nguyễn Ánh bị tử trận, đầu rơi ở làng Thiện Mỹ con ngựa mang thân chạy về làng Sơn Thủy (Phú Hài), được dân làng chôn cất thờ phụng. Khu mộ nay thuộc khu phố 2, phường Phú Hài, TP. Phan Thiết, tỉnh Bình Thuận.

Sắc phong Thần Thái Giám Bạch Mã của vua Minh Mạng (1824).

Danh tánh, lai lịch và sắc phong thần cho vị Thái Giám này là những câu hỏi đang dần có câu trả lời.

1. Sắc phong thần Thái Giám Bạch Mã ở đình làng An Hải

Vào tháng 10/2024 trong một dịp đi khảo sát các câu đối của đình làng An Hải tọa lạc tại khu phố 4, phường Phú Hài, TP. Phan Thiết, tỉnh Bình Thuận (1), chúng tôi được Ban quản lý đình cho xem 7 sắc phong triều Nguyễn đang lưu giữ tại đình làng. Đáng chú ý là sắc phong của vua Minh Mạng năm 1824 có nội dung liên quan đến thần Thái Giám Bạch Mã. Đình làng An Hải cách khu Mộ thần Thái Giám khoảng 3 km về phía Nam. Sau đây là toàn văn sắc phong của vua Minh Mạng năm 1824 tại đình làng An Hải :

勅 太 監 白 馬 尊 神 護 國 庇 民 顯 有 功 德 經 有 社 民 奉 事 奉 我 世 祖 高 皇 帝 統 一 海 宇 慶 被 神 人 肆 今 光 紹 鴻 圖 緬 念 神 庥 宜 隆 顯 號 可 加 贈 利 物 之

神 仍 準 許 平 順 鎭 埔 諧 所 安 海 隊 依 舊 奉 事 神 其 相 佑 保 我 黎 民 欽 哉

明 命 五 年 貳 月 拾 壹 日

Phiên âm: “Sắc Thái Giám Bạch Mã tôn thần hộ quốc tí dân hiển hữu công đức kinh hữu xã dân phụng sự. Phụng ngã Thế tổ Cao hoàng đế thống nhất hải vũ khánh bị thần nhân tứ kim quang thiệu hồng đồ miễn niệm thần hưu nghi long hiển hiệu khả gia tặng Lợi Vật chi thần. Nhưng chuẩn hứa Bình Thuận trấn, Phố Hài sở, An Hải đội y cựu phụng sự thần kỳ tương hựu bảo ngã lê dân. Khâm tai. Minh Mạng ngũ niên nhị nguyệt thập nhất nhật”.

Tạm dịch : “Sắc cho Thái Giám Bạch Mã tôn thần đã hiển rõ công đức giúp nước và che chở cho dân, đã được dân làng thờ phụng. Kính đức Thế tổ Cao hoàng đế ta đã thống nhất trời biển, đem yên vui cho khắp cõi thần, người. Nay tiếp nối ánh sáng cơ đồ rộng lớn, mãi nhớ điều tốt đẹp của thần nên tặng thêm cho danh hiệu vẻ vang là Lợi Vật chi thần. Vậy chuẩn cho trấn Bình Thuận, sở Phố Hài, đội An Hải được thuận theo lệ cũ thờ phụng thần kỳ để bảo hộ cho dân đen của ta. Kính vậy thay! Ngày mười một tháng hai Minh Mạng năm thứ 5 (1824)”.

Nội dung bản sắc phong nói rõ thần Thái Giám Bạch Mã có công đức giúp vua Gia Long và che chở cho dân, đã được dân làng thờ phụng nên vua Minh Mạng ban sắc phong thần và tặng thêm danh hiệu là “Lợi Vật chi thần (Thần làm lợi cho muôn vật)”. Về các địa danh trong bản sắc thì từ năm 1831 Bình Thuận mới được đặt thành tỉnh, năm 1824 còn gọi là trấn Bình Thuận. Địa danh Phố Hài (nay là Phú Hài) là một Tấn sở (nơi trú binh chỗ nước sâu để phòng giặc) gồm nhiều làng trong đó có các làng An Hải, Sơn Thủy và Thiện Mỹ. Còn đội An Hải là đơn vị có chức năng gì thì chúng tôi chưa tra cứu được.

Chúng tôi có hỏi các vị trong Ban quản lý đình An Hải và một số dân làng về việc thờ cúng thần Thái Giám Bạch Mã nhưng hiện tại không ai biết đình làng mình có sắc vua ban cho thờ thần Thái Giám Bạch Mã. Chỉ mình ông Trần Quang Đoàn, Trưởng ban quản lý đình làng An Hải nói trước đây có nghe các vị cao niên nhắc đến. Nhưng ông cho biết trong các bản sớ tế đình hiện nay (đã dịch ra chữ quốc ngữ) thì không có tên thần Thái Giám Bạch Mã. Vì sao dân chúng ở đây không biết đình làng mình có sắc thờ thần Thái Giám Bạch Mã? Chúng tôi đã tìm đến ngôi mộ thần Thái Giám để tìm hiểu thêm.

2. Mộ thần Thái Giám

(khu phố 2, phường Phú Hài, TP. Phan Thiết)

Khu cổ mộ được xây bằng gạch đá, ngoài có biển gỗ đề chữ: “Mộ thần Thái Giám - Di tích cổ truyền làng Sơn Thủy, ấp Sơn Hải”. Hai bên cổng vào khu mộ có một cặp đối đã bong tróc không đọc được. Trên đầu cổng xây gạch có khắc số “1924”. Bên trong, ngoài mộ vị Thái Giám, còn có mộ con ngựa trắng và mộ một người có tên là Ông Đội Cửa.

Bia mộ vị Thái Giám bằng đá trắng nguyên khối có khắc ba dòng chữ Hán:

Dòng chữ lớn ở giữa: 顯 靈 尊 神 之 墓 (Hiển linh tôn thần chi mộ: Mộ của vị tôn thần đã linh hiển).

Bên trái: 歲次甲子啟定九年四月初十日共 (Tuế thứ Giáp tý Khải Định cửu niên tứ nguyệt sơ thập nhật, cung: Ngày mùng mười tháng tư Khải Định năm thứ 9, Giáp tý 1924. Kính.)

Bên phải: 奉 修 山 水 社 善 美 村 仝 造 立 (Phụng tu Sơn Thủy xã, Thiện Mỹ thôn đồng tạo lập).

Bia mộ không ghi rõ danh tánh vị Thái Giám, chỉ ghi là mộ của vị tôn thần đã linh hiển. Năm trùng tu là 1924 , do dân hai làng Sơn Thủy và Thiện Mỹ cùng thực hiện. Làng Thiện Mỹ gần làng Sơn Thủy, trước năm 1918 cùng thuộc Tấn sở Phố Hài, nay thuộc khu phố Phú Mỹ, thị trấn Phú Long, huyện Hàm Thuận Bắc, tỉnh Bình Thuận.

Hai bên mộ vị Thái Giám còn có một cặp đối chữ Hán : 聖 德 真 灵 千 古 在 / 神 恩 顯 赫 萬 世 傳 (Thánh đức chân linh thiên cổ tại/ Thần ân hiển hách vạn thế truyền ). Tuy qua câu đối này không cho thông tin gì mới về lai lịch nhưng có thể thấy đây là vị tôn thần được dân thành kính phụng thờ.

Chi tiết dân làng Thiện Mỹ có góp phần tu sửa mộ thần Thái Giám được ghi trên bia mộ cho thấy câu chuyện truyền khẩu về vị Thái Giám đầu rơi ở làng Thiện Mỹ, thân được an táng tại làng Sơn Thủy là có cơ sở. Chúng tôi lại tìm được trong Sách Đại Nam nhất thống chí, xuất bản năm 1965 tại Sài Gòn, quyển 12 Tỉnh Bình Thuận mục Từ miếu (2) có ghi:

“Đền Tài Công Lan: ở thôn Thiện Mỹ, huyện Tuy Lý. Thuở đầu trung hưng có tên Tài Công Lan khởi binh ở núi Chà Ná (Trà Bang), lấy tiền đồng kết làm áo giáp, mặc áo giáp ấy ra trận, đánh đến đâu địch đều tan rã. Sau bị quân giặc giết chết, hiển linh ở đấy, nên dân sở tại lập đền thờ. Vua sắc phong làm: “Dõng liệt trung đẳng thần” (3).

Ngoài ra sách ‘Thần, Người và Đất Việt’ của tác giả Tạ Chí Đại Trường nhà xuất bản Tri thức Hà Nội năm 2014, trang 267 có đoạn ghi:

“Chúng tôi gặp được ở đất Bình Thuận, câu chuyện về một ông Bạch Mã Thái Giám tên Tài Công Lan áo giáp kết bằng tiền (chắc có thêm ý nghĩa bùa chú), đi đánh trận bị tên, cưỡi ngựa chạy về làng quê (gần tháp Phố Hài) mới ngã xuống chết. Dân lập miếu thờ và có lời đồn trước khi bị phá dỡ năm 1945, trong miếu còn treo chiếc áo giáp kia”.

Tác giả Tạ Chí Đại Trường đã có thời gian sống và làm việc nhiều năm tại Phan Thiết, Bình Thuận trước thời kỳ 1975. Đoạn trích ghi chép trên của sách “Thần người và đất Việt” về nội dung chính cũng tương đồng với sách Đại Nam nhất thống chí, và thêm phần khẳng định tướng Tài Công Lan chính là vị Thái Giám cưỡi ngựa trắng. Về chi tiết sách ghi “Ông Bạch Mã Thái Giám” cho thấy có thể tác giả Tạ Chí Đại Trường không tiếp cận được sắc phong thần Thái Giám Bạch Mã của vua Minh Mạng ở đình làng An Hải.

Đền/miếu thờ thần Thái Giám Bạch Mã ở làng Thiện Mỹ nói trên đây đã bị phá hủy trong kháng chiến chống Pháp. Nhưng trong dân gian còn lưu truyền câu nói: “Trống Lại Yên, chiêng Thiện Mỹ” Lại Yên (Hoa An) là một làng trong khu vực có đình lớn tiếng trống vang xa. Đền thần Thiện Mỹ có chiêng ngang tầm, chứng tỏ quy mô ngôi đền không nhỏ.

Những người dân có nhà, vườn ở gần ngôi mộ thần Thái Giám cho biết họ có nghe những người lớn tuổi trước đây kể rằng khi ngôi đền thần Thiện Mỹ bị đập phá, sắc phong thần của vua ban được dân cất giữ và sau đó chuyển về đình làng An Hải. Nếu thông tin này là đúng thì có thể hiểu được vì sao hiện nay dân làng An Hải không biết rõ việc có sắc phong thần Thái Giám Bạch Mã ở đình làng mình đã nói trên đây.

Như vậy, sắc phong thần của vua Minh Mạng cùng những ghi chép trên bia mộ thần Thái Giám và những dẫn chứng trên sử sách là những chứng cứ cho thấy câu chuyện truyền khẩu về vị tướng/Thái giám cưỡi ngựa bạch hiện có mộ tại Bình Thuận là hợp lý, có thể tin được dù còn những chi tiết nhỏ chưa trùng khớp. Tên Tài Công Lan ghi trong Đại Nam nhất thống chí có thể là một danh hiệu khi ra trận của vị Thái Giám Bạch Mã này.

Phần tạm kết:

Việc phát hiện sắc phong thần Thái Giám Bạch Mã của vua Minh Mạng năm 1824 tại tỉnh Bình Thuận đã góp phần khẳng định việc người dân sở tại thờ phụng giữ gìn phần mộ của thần Thái Giám Bạch Mã hiện ở phường Phú Hài, TP. Phan Thiết là có căn cứ, theo đúng truyền thống văn hóa và tín ngưỡng của người Việt.

Các ghi chép trong sử sách đã dẫn và câu chuyện truyền khẩu trong dân còn cho thấy việc tôn thờ của người dân trước khi có sắc phong của vua là có cơ sở. Chi tiết vị tướng “đánh đến đâu địch đều tan rã” ghi trong Đại Nam nhất thống chí chứng tỏ vị này có uy đức, rất được lòng quân, dân. Chẳng may tử trận, viên Đội tùy tùng và con ngựa cưỡi trung thành cũng chết theo chủ. Những điều này đã khiến dân chúng cảm kích tôn thờ.

Vì vậy, mộ phần của vị Thái Giám Bạch Mã và sắc phong thần của vua Minh Mạng là những di tích lịch sử văn hóa khẳng định một vị nhân thần (có thể là người Việt) trong tỉnh Bình Thuận đã được dân tín ngưỡng tôn thờ nên cần được trân trọng, giữ gìn.

Ghi chú:

(1)-Xin xem bài viết “Câu chữ của đình làng An Hải” trên Báo Bình Thuận số 7731 ngày 6/12/2024.( Tìm trên Google).

(2)-Tài liệu tại Phòng đọc của Thư viện tỉnh Bình Thuận.

(3)-Đại Nam nhất thống chí được biên soạn từ năm 1865 đến 1910. Danh hiệu Thượng, Trung đẳng thần trên các sắc phong chỉ có từ sau đời Minh Mạng.

HOÀNG HẠNH