PGS-TS Nguyễn Thị Liên Thương, Viện trưởng Viện Dinh dưỡng và sức khỏe (Trường đại học Thủ Dầu Một): Trà mi Việt từ di sản thiên nhiên đến biểu tượng văn hóa

PGS-TS Nguyễn Thị Liên Thương - Nhà khoa học dành nhiều tâm huyết cho cây trà mi.

Là một trong những nhà khoa học sáng lập hội, PGS-TS Nguyễn Thị Liên Thương, Viện trưởng Viện Dinh dưỡng và sức khỏe (Trường đại học Thủ Dầu Một, tỉnh Bình Dương) đã có cuộc trò chuyện với Đồng Nai cuối tuần về những định hướng bước đầu của hội, tiềm năng phát triển trà mi tại Đồng Nai cũng như khát vọng đưa loài hoa quý này vươn ra thế giới.

Bảo tồn, phát triển trà mi bản địa

* Là một trong những thành viên sáng lập ra Hội Nghiên cứu trà mi Việt Nam, bà có thể chia sẻ thêm về mục tiêu phát triển của hội?

- Hội Nghiên cứu trà mi Việt Nam do tiến sĩ Lương Văn Dũng làm Chủ tịch hội được thành lập trên tinh thần thúc đẩy các nghiên cứu về đa dạng sinh học, bảo tồn, phát triển và lan tỏa giá trị của các loài trà mi tại Việt Nam (Camellia) - loài thực vật bản địa có tiềm năng cao về dược liệu, mỹ phẩm, thực phẩm và cảnh quan. Trong những năm qua, với sự đóng góp của rất nhiều nhà khoa học Việt Nam đã phát hiện ra các loài trà mi mới cho thế giới, xác định tiềm năng dược liệu, và các nghiên cứu bảo tồn. Chúng tôi muốn tiếp tục phát huy mạnh mẽ các giá trị này bằng cách cùng các nhà khoa học thành lập một tổ chức hướng tới sự kết nối các nhà khoa học, các vườn quốc gia, các viện nghiên cứu, nhà sản xuất, nghệ nhân và cộng đồng yêu trà mi nhằm góp phần phục hồi và phát triển hệ sinh thái trà mi gắn với văn hóa và kinh tế địa phương.

PGS-TS Nguyễn Thị Liên Thương mong các tỉnh, đặc biệt là những nơi có tiềm năng như Đồng Nai, các đơn vị nghiên cứu, doanh nghiệp sẽ đồng hành cùng hội trong việc quy hoạch, phát triển Trà mi gắn với du lịch sinh thái, nghiên cứu khoa học. Còn với cộng đồng yêu hoa cảnh, hãy cùng chúng tôi lan tỏa tình yêu và hành động vì Trà mi - một giá trị tinh hoa Việt Nam cần được giữ gìn và phát triển.

* Bà đánh giá thế nào về giá trị hiện tại và tiềm năng ứng dụng của các loài trà mi Việt Nam?

- Trong văn hóa Á Đông, trà mi thường được ví với phẩm hạnh người quân tử: kiên cường, thanh cao, tinh tế. Tại Việt Nam, hoa trà mi từng hiện diện trong thơ ca, y phục, đồ gốm và các nghi thức dân gian. Với sự đa dạng giống loài, hình thái, hoa trà mi có thể trở thành tâm điểm cho các lễ hội hoa địa phương (giống như hoa đào ở Nhật Bản hay hoa cúc ở Hàn Quốc), góp phần xây dựng bản sắc vùng miền.

Trà mi có hoa đẹp đa dạng sắc màu như: trắng, hồng, đỏ, vàng. Mỗi loài có vẻ đẹp riêng biệt, rất thích hợp trồng làm cảnh, trang trí sân vườn, hoặc không gian tâm linh, có thể tạo hình nghệ thuật. Trà mi biểu hiện nét đẹp vững chãi, bền bỉ gắn liền với nguồn tài nguyên thực vật đa dạng của Việt Nam.

Hoa trà mi.

Hiện có nhiều nhóm nghiên cứu của Việt Nam và các nước đang hợp tác nghiên cứu giá trị dược liệu của trà mi, có thể kể đến các hợp chất quý có trong trà mi như: Polyphenol (EGCG, catechin): chống oxy hóa, chống viêm, bảo vệ gan, kháng ung thư; Flavonoid: ngăn ngừa lão hóa, kháng khuẩn, hỗ trợ tuần hoàn; Axit béo không no: tốt cho tim mạch, da, tóc. Đặc biệt, dầu ép từ hạt trà mi chứa hơn 80% axit oleic - được ví như “dầu ôliu phương Đông” rất tốt để dưỡng da, trị mụn, chống lão hóa và làm đẹp tóc. Ngoài ra, một số loài trà mi bản địa chưa được định danh rõ, nhưng có thể chứa những hoạt chất sinh học quý, mở ra hướng nghiên cứu mới cho y học cổ truyền và hiện đại (đặc biệt là trong chống ung thư, tiểu đường, viêm nhiễm).

* Bà có thể chia sẻ một vài hoạt động cụ thể mà hội đang xúc tiến để trở thành đối tác với các Hội trà mi trên thế giới?

- Hiện nay, Hội Nghiên cứu trà mi Việt Nam đang có nhiều hoạt động cụ thể để tiến tới trở thành đối tác chính thức và có tiếng nói trong cộng đồng quốc tế về nghiên cứu - bảo tồn - phát triển các loài trà mi. Xây dựng hồ sơ đăng ký thành viên của Hiệp hội trà quốc tế, mục tiêu trở thành thành viên chính thức vào năm 2026 và thực hiện các công tác kết nối toàn cầu trong công tác nghiên cứu bảo tồn.

Hội hợp tác bảo tồn với vườn thực vật quốc tế trao đổi giống trà mi bản địa, hỗ trợ kỹ thuật bảo tồn in vitro (mô tế bào), lưu trữ DNA, các hợp tác nghiên cứu về trà mi loài mới phát hiện. Tham gia triển lãm và hội thảo quốc tế về trà mi nhằm gây ấn tượng với bạn bè quốc tế, khẳng định giá trị trà mi Việt Nam không chỉ ở sự quý hiếm, mà còn ở giá trị khoa học, tiềm năng ứng dụng.

Đồng Nai có nhiều tiềm năng phát triển trà mi

* Hoa trà mi bản địa hiện đang đối mặt với những thách thức nào và hội có kế hoạch gì để bảo tồn nguồn gen quý hiếm?

- Hoa trà mi bản địa Việt Nam đang phải đối mặt với nhiều thách thức về mặt sinh học và môi trường. Những nguy cơ này không chỉ đe dọa sự tồn tại của các loài quý hiếm mà còn làm mất đi giá trị di truyền, văn hóa và tiềm năng kinh tế lâu dài của trà mi. Nguyên nhân do mất sinh cảnh sống, biến đổi khí hậu làm thay đổi sinh thái vùng phân bố; thiếu nghiên cứu có quy mô về đa dạng sinh học, phân bố và chính sách bảo tồn chuyên biệt; thiếu các nghiên cứu sâu về hoạt chất để xác định tiềm năng khai thác và nhân giống.

Hội Nghiên cứu trà mi Việt Nam đang xây dựng và triển khai một kế hoạch nhằm sưu tầm, bảo tồn và phát triển nguồn gen quý hiếm của các loài trà mi bản địa. Hội sẽ tiếp tục kết nối và phát huy, tạo mạng lưới nghiên cứu cùng Hiệp hội trà quốc tế, là tổ chức quốc tế uy tín hàng đầu thế giới chuyên nghiên cứu, bảo tồn và quảng bá các loài thực vật thuộc chi Camellia. Trong năm 2025, hội sẽ công bố 3-5 loài trà mi mới phát hiện tại Việt Nam. Hội tiếp tục liên kết các đơn vị trong cả nước về các nghiên cứu giải mã gen để bổ sung vào cơ sở dữ liệu của ngân hàng gen về trà mi, bộ sưu tập hạt giống, lưu trữ mô nhằm phục vụ cho các nghiên cứu phân loại định danh và chuẩn hóa giống, bảo tồn kế tiếp. Kiến nghị Nhà nước đưa một số loài trà mi bản địa vào Danh mục loài cần bảo vệ khẩn cấp, hỗ trợ ngân sách nghiên cứu, bảo tồn và nhân giống.

* Với địa bàn Đồng Nai nơi có hệ sinh thái phong phú, bà đánh giá như thế nào về tiềm năng phát triển cây trà mi tại đây?

- Đồng Nai có tiềm năng trở thành địa phương trọng điểm trong bảo tồn và phát triển cây trà mi Việt Nam, đặc biệt là các loài trà mi bản địa như Camellia dongnaiensis.

Bên cạnh đó, tỉnh tập trung nhiều trường đại học, trong đó có nhóm nghiên cứu về trà rất mạnh của tiến sĩ Bùi Thị Kim Lý, Trường đại học Công nghệ Đồng Nai thì chắc chắn sẽ tiếp tục phát huy được các hướng nghiên cứu và ứng dụng về trà mi Việt Nam đặc trưng cho Đồng Nai.

Tôi cho rằng Đồng Nai có thể đi đầu trong điều tra và lập bản đồ phân bố trà mi; thành lập khu bảo tồn giống; xây dựng ngân hàng gen trà mi; phát triển trà mi thành sản phẩm đặc trưng của tỉnh; tham gia mạng lưới bảo tồn quốc gia và quốc tế.

* Bà kỳ vọng điều gì ở sinh viên ngành sinh học, nông học, môi trường trong hành trình phát triển trà mi Việt Nam?

- Tôi mong các bạn sinh viên dám nghĩ, dám làm, dám khởi nghiệp từ chính quê hương mình, từ loài cây còn ít người khai phá. Hãy truyền cảm hứng đến cộng đồng qua các dự án truyền thông sáng tạo, tour trải nghiệm sinh thái, podcast, nghiên cứu - ứng dụng thực tế.

Trà mi có thể trở thành nền tảng khởi nghiệp xanh với các sản phẩm OCOP: trà dược liệu, mỹ phẩm tự nhiên, bonsai nghệ thuật, du lịch trải nghiệm. Đây chính là mô hình kinh tế xanh, kinh tế văn hóa góp phần bảo tồn giá trị truyền thống và phát triển bền vững.

* Xin cảm ơn bà!

Lê Phương Khanh (thực hiện)